Tô Diệp – lá thơm đầu cành, an thai, giải cảm, làm nhẹ lòng người giữa những ngày gió trở

Trong những ngày gió trở, sớm mai lạnh se, cơn cảm hàn rình rập…
Chỉ cần một bát cháo nóng, bỏ thêm vài lá Tô Diệp xé nhỏ – đã thấy ấm lên từ cổ họng xuống dạ dày.
Hay khi bụng đầy, hơi trệ, chỉ cần đun nước lá Tô Diệp uống ấm – vài tiếng sau bụng nhẹ như không.

Tô Diệp – chẳng kiêu kỳ, chẳng cầu kỳ – nhưng luôn có mặt đúng lúc – khi khí tắc, khi gió nhập, khi thai động, khi bụng đầy.

Giai thoại – người phụ nữ mang thai động thai và chén trà thơm chiều mưa

Nàng mang thai tháng thứ tư, bụng hay đau lâm râm, bứt rứt khó yên.
Bà lương y già ghé thăm, nhìn sắc mặt rồi cười:
“Cháu không phải bệnh, mà khí loạn, thai động – cứ nấu chút lá Tô Diệp, sắc ấm, uống như trà chiều.”

Nàng làm theo – chỉ ba ngày, bụng yên, ngủ ngon.
Từ đó, mỗi ngày nàng đều giữ bên mình một nắm Tô Diệp khô – như một chiếc bùa an lòng.

Nguồn gốc của vị thuốc

Tô Diệp (蘇葉) là lá phơi khô của cây Tía Tô (Perilla frutescens), thuộc họ Hoa môi (Lamiaceae).
Lá màu tím hoặc xanh, có mùi thơm đặc trưng, được thu hái vào đầu hè, rửa sạch, phơi trong râm mát, dùng làm thuốc.
Lá càng thơm, càng nguyên vẹn – thì dược tính càng cao.

Thành phần – cay thơm mà không nóng – tán hàn mà không hao khí – hòa vị mà không tổn trung tiêu – là thứ lá nhỏ nhưng đủ sức dẫn đạo khí huyết

Tô Diệp (4 – 12g) – vị cay, tính ấm – quy kinh Phế – Tỳ.
Chứa:
• Tinh dầu (perillaldehyd, limonen) – kháng khuẩn – trừ hàn – tiêu đờm.
• Flavonoid – giảm co thắt – chống viêm – ổn định khí huyết.
• Tannin – bảo vệ niêm mạc dạ dày – hỗ trợ tiêu hóa.

Thích hợp với người: cảm lạnh – ho có đờm – đầy hơi – đau bụng do lạnh – thai động – chán ăn – rối loạn tiêu hóa nhẹ – tiêu chảy do hàn.

Công dụng – phát tán phong hàn – hành khí hòa vị – tiêu đờm – an thai – làm dịu bụng đầy – làm ấm phế vị – là vị thuốc nhẹ nhưng dẫn được cả phong lẫn khí

Ứng dụng trong:
• Cảm lạnh, sợ gió, ho khan, ho có đờm.
• Bụng trướng, đầy hơi, buồn nôn, ăn kém.
• Đau bụng lạnh, tiêu chảy nhẹ do nhiễm hàn.
• Thai động, thai không yên, dọa sẩy sớm.
• Phụ nữ ốm nghén nhiều, mệt mỏi kèm buồn nôn.

Một số bài thuốc tiêu biểu:
• Tô diệp + Sinh khương + Hạnh nhân – trị cảm lạnh, ho đờm.
• Tô diệp + Trần bì + Hương phụ – trị đầy trệ, chậm tiêu.
• Tô diệp + Sa nhân + Bạch truật – trị thai động, bụng đầy.
• Cháo hành Tô Diệp – giải cảm nhẹ, mồ hôi không thoát.

Cách chọn thuốc tốt và các phương pháp bào chế

Tô Diệp là lá của cây tía tô – loại cỏ thơm quen thuộc, có mặt trong cả món ăn lẫn thang thuốc, bởi vị cay nhẹ, tính ấm và khí tán dịu dàng của nó. Khi chọn làm thuốc, người thầy thuốc tìm những lá nguyên bản to vừa, màu tím xanh sẫm, cuống dài, không dập nát, không sâu úa. Lá tươi ngắt lên có mùi thơm nhẹ mà sâu, lá khô tốt sẽ còn giữ được hương, không tanh, không ẩm mốc.

Sau khi hái, lá được rửa sạch, để ráo, phơi trong bóng râm hoặc sấy nhẹ – quá nắng sẽ làm lá úa vàng, mất tinh dầu. Khi dùng, Tô Diệp có thể được sao vàng để tăng khả năng ôn ấm, giải biểu hàn, hoặc dùng sống trong những bài trị cảm mạo phong hàn. Với phụ nữ mang thai, Tô Diệp thường được sao sơ rồi phối với Sinh khương, Cam thảo để an thai, trị nôn nghén – như một lời trấn an nhẹ nhàng gửi vào lòng người mẹ.

Chế biến Tô Diệp không khó, nhưng cần sự khéo léo – vì tinh dầu trong lá dễ bay hơi nếu lửa quá cao, hoặc nắng quá gắt. Người thầy thuốc, khi dùng vị này, giống như mời một chén trà ấm giữa buổi chiều se lạnh – nhẹ tay, nhẹ lời, mà đủ sức xua tan một cơn gió lạc đường.

Bên cạnh những gì chúng ta đã biết thì…

… Tô Diệp còn là vị thuốc dẫn khí, điều vị, phối hợp tốt với các bài thuốc khác – vừa điều khí – vừa điều tâm – vừa điều cả cảm xúc.

• Có thể sao vàng để tăng hiệu quả hành khí – giảm tính tán phát.
• Dùng tươi nấu cháo – hoặc sắc uống đều được.
• Không nên nấu lâu – dễ mất mùi thơm và dược tính tinh dầu.

Gia giảm tùy thể bệnh:

• Nếu cảm hàn, ho đờm: phối sinh khương, quế chi, cam thảo.
• Nếu bụng đầy, tiêu kém: phối trần bì, mộc hương, thần khúc.
• Nếu thai động, buồn nôn: phối sa nhân, hoàng cầm, bạch truật.
• Nếu phụ nữ hậu sản lạnh bụng: phối ngải diệp, sinh khương, bào khương.

Đừng quên:

• Không dùng cho người đang đổ nhiều mồ hôi – âm hư.
• Dùng quá nhiều dễ gây hao khí – nên dùng khi cần thiết.
• Phụ nữ có thai nên dùng đúng liều và phối hợp bài bản.

Tô Diệp – chiếc lá cay thơm, nhẹ mà thấm, mềm mà sâu – là người bạn của ngày trở gió, của bụng đầy, của người thai yếu, và của cả những mảnh lòng ưa dịu dàng

Không cần ồn ào –
Chỉ một ngọn lá –
Là đủ thơm cả bát cháo sáng –
Và làm êm lòng cả một thai kỳ.

“Lá thơm – chẳng hẹn trước,
Đến nhẹ – tựa lời ru.
An thai – tan trệ khí,
Xoa dịu – những mùa thu…”