Thương Nhĩ Tử – hạt gai nhỏ mở lối, xua tan ngạt tắc, làm nhẹ đôi cánh mũi u sầu

Ở vùng quê ngày trước, ai đi đồng qua đám cỏ rậm đều hay bị một loài hạt móc vào áo – gai nhọn – bám chắc – dính dai… ai cũng gỡ bỏ nó đi.
Chỉ những người già hiểu thuốc mới giữ lại, phơi khô – sao thơm – rồi tán nhỏ, cất kỹ.

Ấy là Thương Nhĩ Tử – thứ mà dân gian xem là “kẻ bám áo để rồi thông mũi – trị phong – giải uế – khơi lối cho những nẻo bị bế.”

Giai thoại – người thầy đồ nghẹt mũi và bát nước xông đầu thu

Thầy đồ già, đọc sách đêm, hay nghẹt mũi, đầu nặng, mũi sụt sịt, lâu ngày thành viêm xoang.
Học trò thương thầy, tìm mấy hạt gai nhỏ khô – sao vàng – sắc lấy nước xông mũi, thêm cúc hoa – bạc hà.

Mấy hôm sau, mũi thông – đầu nhẹ – không còn nhức mỏi.
Thầy mỉm cười:
“Là Thương Nhĩ Tử – kẻ nhỏ mà biết mở cửa sổ gió trời.”

Nguồn gốc của vị thuốc

Thương Nhĩ Tử (苍耳子) là quả chín phơi khô của cây Thương nhĩ (Xanthium strumarium), thuộc họ Cúc (Asteraceae).
Cây mọc hoang rất nhiều – thân thảo, hoa nhỏ, quả hình trứng có gai móc – hái khi quả già, phơi khô – thường sao chín trước khi dùng để giảm độc.

Y thư xưa coi Thương Nhĩ là vị thuốc “khai khiếu thượng tiêu” – thông mũi – trừ phong – khử tà – dẹp uế – làm nhẹ đầu óc, thông tai mũi họng.

Thành phần – đắng nhạt – tính ấm – vào mũi mà thông – vào da mà trị ngứa – một vị thuốc nhỏ mà thông được chỗ bế tắc khó nói

Thương Nhĩ Tử (4 – 10g) – vị ngọt, hơi đắng, tính ôn – quy kinh Phế.
Chứa:
• Xanthinin – xanthostrumarin – glycosid – chất chống viêm – kháng khuẩn – thông mũi.
• Protein, tinh dầu – chống dị ứng – tiêu phù – sát trùng ngoài da.

Thích hợp với người: viêm xoang – nghẹt mũi – đau đầu do phong hàn – mẩn ngứa ngoài da – chàm, eczema, phong thấp – tay chân tê mỏi.

Công dụng – tán phong – thông khiếu – chỉ thống – giải độc – sát khuẩn – vị thuốc mở lối cho gió trời vào chỗ bế – làm nhẹ đầu – khô mũi – dịu da

Ứng dụng trong các chứng:

• Viêm mũi – viêm xoang – nghẹt mũi – chảy nước mũi – đau đầu vùng trán.
• Cảm phong hàn – đau đầu, sợ gió, không ra mồ hôi.
• Mẩn ngứa – chàm – ghẻ – eczema – viêm da cơ địa.
• Đau nhức do phong thấp – đau khớp, đau lưng.
• Dị ứng thời tiết, ngạt mũi kéo dài, tắc mũi đêm.

Một số bài thuốc nổi bật:

• Tân cương tán – phối Bạch chỉ, Kinh giới, Bạc hà – trị viêm mũi, viêm xoang, cảm cúm.
• Thương nhĩ tử tán – dùng riêng, sắc uống trị mũi tắc, xoang viêm.
• Sắc xông mũi – phối Bạc hà – Cúc hoa – Tân di: thông mũi, sạch dịch.
• Giã nhuyễn đắp ngoài da – trị mẩn ngứa, chàm, viêm da nhẹ.

Cách lựa chọn dược liệu và bào chế

Thương Nhĩ Tử – loài quả gai nhám xù xì thường bị xem là dại dột, thế nhưng trong y học cổ truyền, lại là vị thuốc quý trị chứng phong hàn, tỵ nghẹt, đau đầu lâu ngày. Muốn dùng được, trước tiên phải chọn những quả già chắc, gai không bị mục ruỗng, vỏ còn nguyên sắc nâu vàng, hạt bên trong đầy đặn mà không sâu mọt.

Khi bào chế, Thương Nhĩ Tử thường được sao cho vàng thơm, để giảm bớt tính hàn, khơi mở kinh lạc và làm dịu tính độc. Có nơi còn khử dầu, bóc lớp vỏ sắc sảo bên ngoài, lấy phần nhân tinh túy bên trong – như thể bóc dần một lớp gai góc để chạm đến lòng thuốc dịu dàng. Mỗi bước đều đòi hỏi sự tỉ mỉ, để cái gai không còn làm đau, mà chỉ còn giữ lại giá trị chữa lành.

Bên cạnh những gì chúng ta đã biết thì…

… Thương Nhĩ Tử là vị thuốc có hình gai nhưng tính tình ấm áp – dùng để mở đường cho những bế tắc nhỏ nhặt mà rất phiền: mũi nghẹt, đầu nhức, da ngứa.

• Sao chín để khử độc tính – tránh kích ứng tiêu hóa.
• Không dùng liều cao – trên 15g dễ gây chóng mặt, nôn mửa, kích ứng nhẹ.
• Là vị thuốc đi vào thượng tiêu – đặc biệt có ích cho người viêm xoang mãn tính, mũi chảy nước vàng, đau vùng trán.

Gia giảm tùy thể bệnh:

• Nếu viêm xoang kèm đau đầu: phối bạch chỉ, tân di, bạc hà.
• Nếu viêm mũi dị ứng: phối hoắc hương, phòng phong, sinh khương.
• Nếu ngứa ngoài da: phối khổ sâm, bồ công anh, cam thảo đất.
• Nếu đau nhức tay chân do phong thấp: phối độc hoạt, tang ký sinh, ngưu tất.

Đừng quên:

• Tránh dùng khi đang cảm phong nhiệt – có sốt – họng sưng đỏ.
• Không dùng cho phụ nữ có thai.
• Là thuốc thông – nên không dùng lâu dài với người âm hư nội nhiệt.

Thương Nhĩ Tử – hạt nhỏ móc áo người – nhưng lại thông mũi người nghẹt – làm nhẹ đầu kẻ phong tà – chữa ngứa nơi da – mở lối khi khí không thông

Những điều nhỏ trong thân – như mũi tắc, đầu đau, da ngứa – tưởng không lớn…
Nhưng ai bị lâu ngày sẽ hiểu niềm biết ơn dành cho một hạt cỏ có gai – lại là vị thuốc mở được rất nhiều ngõ tắc trong đời.

“Hạt nhỏ – gai đâm áo,
Nhưng dịu – mũi thông ra.
Tưởng phiền – mà lại quý,
Thông khí – nhẹ đầu ta…”