Tế Tân – mũi hương cay nhỏ chui sâu vào chỗ đau tắc
Có những cơn đau đầu như bóp nửa bên,
đau tận trong mắt, tê vùng đỉnh sọ – mà không đỏ, không sốt,
có người ngạt mũi cả tháng, nói khàn, đầu trướng như mang khăn vải ướt.
Lại có người chân tay lạnh buốt – đau lưng – co cứng – đêm nằm run rẩy mà trong bụng lạnh sâu.
Ấy là khi phong hàn xâm nhập – khí huyết không thông – thần trí bị bế tắc.
Không thể chỉ dùng thuốc bổ, cũng không thể giải cảm thông thường.
Người thầy thuốc sẽ lặng lẽ thêm vào thang một vị thuốc rất nhỏ – chỉ vài gram thôi, nhưng mở ra cánh cửa cho khí huyết được lưu thông trở lại.
Đó là Tế Tân – hăng, cay, nóng – nhưng xuyên được những vùng bị phong hàn bó chặt.
Giai thoại – Người thợ gỗ và tiếng mũi tắc nghẹt mười năm
Có người thợ gỗ, sống trong núi lạnh quanh năm,
mười năm nay chỉ thở bằng miệng – mũi nghẹt, đầu nặng, giấc ngủ đứt đoạn.
Một thầy lang già nghe chuyện, chỉ kê một toa nhỏ:
Tế Tân, Tân Di Hoa, Xuyên khung, Bạch chỉ, Kinh giới.
Ba thang đầu – người hắt hơi như mưa rào.
Thang thứ tư – mũi thông, đầu nhẹ, giấc ngủ liền mạch.
Ông thợ gỗ cúi đầu lạy thầy, nói:
“Tôi ngỡ mình mất mũi rồi. Không ngờ chỉ nhờ một vị cay nhỏ mà trở lại được mùi rừng.”
Tính vị và công năng – cay, ấm – khứ phong – tán hàn – chỉ thống – khai khiếu
Tế Tân – vị cay rất mạnh, tính ấm, quy vào phế – thận, có công năng:
. Tán hàn – chỉ thống: dùng trong đau đầu phong hàn, tê bì chân tay, đau nhức khớp do hàn thấp.
. Khai khiếu – thông mũi – tỉnh thần: trị ngạt mũi, mất khứu giác, cảm phong hàn uất trong vùng đầu mặt.
. Ôn thận – tráng dương nhẹ: dùng phối hợp cho người lưng lạnh, tiểu đêm, dương hư sinh hàn.
Tế Tân là vị thuốc nhỏ nhưng mạnh, cần dùng đúng liều – thường chỉ 1–3g trong toa thuốc, nhưng mang sức xuyên thấu rất cao.
Cách chọn thuốc tốt và phương pháp bào chế – rễ nhỏ, mảnh, thơm hắc, vị cay xộc
Tế Tân là rễ khô của cây Tế Tân (Asarum sieboldii), loại tốt:
• Rễ mảnh như chỉ – dài 5–8cm – màu nâu đen, thơm xộc – không mục, không vụn.
• Khi vò có tinh dầu – ngửi lên mũi là thấy cay nồng lan vào xoang.
• Không nên dùng loại đã bay tinh dầu, ẩm mốc hoặc quá lâu ngày – sẽ mất tác dụng.
• Dùng bằng cách:
• Cho sau cùng khi sắc thuốc – để giữ tinh dầu, không nên đun quá lâu.
• Tán bột phối hợp trong các toa trị viêm xoang, đau đầu, cảm phong hàn.
• Xông mũi phối với Tân Di, Bạc hà, Xuyên khung – rất hiệu quả cho ngạt mũi, viêm mũi mạn.
Bên cạnh những gì ta đã biết…
Tế Tân có mặt trong nhiều bài thuốc nổi tiếng:
• Tân Di Tán – trị viêm mũi xoang, đau đầu vùng trán, ngạt mũi do phong hàn.
• Xuyên khung trà tán – phối Tế Tân – Cam thảo – Tân di – Kinh giới trị đau đầu do phong hàn.
• Dân gian còn dùng Tế Tân ngâm rượu xoa bóp trị đau lưng, tê lạnh vùng eo.
Y học hiện đại xác nhận: chứa tinh dầu (methyl eugenol, safrol), flavonoid, dẫn chất cay, có tác dụng:
• Giãn mạch ngoại vi, kích thích thần kinh trung ương, kháng viêm nhẹ, khử trùng xoang mũi.
• Giúp thông khí hô hấp – hỗ trợ phục hồi khứu giác – giảm đau vùng trán và đỉnh đầu.
Đừng quên…
. Không dùng cho người âm hư hỏa vượng – dễ gây kích thích.
. Tránh dùng quá liều – gây choáng, chóng mặt, tăng kích thích thần kinh.
. Không dùng dài ngày – vì có thể hao khí, hao huyết nếu lạm dụng.
Tế Tân – vị thuốc bé cay len lỏi vào chỗ kín gió, nơi gió hàn trú ngụ âm thầm
Không cần nhiều,
Không cần ồn ào,
Chỉ vài sợi rễ bé – nhưng đủ làm giọt đàm tan, lỗ mũi thông, đầu nhẹ lại,
như ngọn gió nhỏ đầu mùa – chui được vào từng kẽ kín,
đánh thức những vùng lâu ngày đã bế.
