Mộc Qua – trái chua đầu núi, thư cân hoạt lạc, làm mềm những co rút lặng thầm trong gân khớp

Người xưa dùng Xuyên Mộc Qua khi cơ thể tê mỏi, chân tay co rút, ăn uống đầy tức, tiêu hóa trệ.
Không phải thuốc mạnh, không dùng để “đánh bật”, mà dùng để thấm dần – làm dịu – hòa giải – như người biết lắng nghe những nặng nề trong thân.

Mộc Qua không nổi bật – nhưng lại bền bỉ – nhất là với những bệnh nhân thấp tý lâu ngày, gân co rút – đau nhức khi thay thời tiết.
Nó giúp mềm lại – trơn trở lại – và làm tiêu đi những thấp khí đọng lâu trong khớp, trong cơ, trong bụng.

Giai thoại – người đàn ông mỏi tay và trái mộc chua dịu trong chén thuốc

Người đàn ông nọ làm nghề chẻ gỗ – về già tay run, gân cứng, sáng dậy không nắm lại được.
Có ông thầy thuốc quê ghé chơi, lấy trong túi ra vài miếng Xuyên Mộc Qua khô – cho vào ấm thuốc – thêm độc hoạt, tang ký sinh.

Sau vài tuần uống, tay mềm lại, giấc ngủ sâu hơn.
Ông thầy nói:
– “Gân đau thì phải thư, khớp cứng thì phải hòa. Mộc Qua chính là quả sinh ra để làm việc đó.”

Nguồn gốc của vị thuốc

Mộc Qua (木瓜), thường gọi Xuyên Mộc Qua, là quả chín phơi khô của cây Mộc Qua (Chaenomeles speciosa) – họ Hoa hồng (Rosaceae).

Cây ra hoa vào mùa xuân – kết quả cuối hạ – quả có hình hơi dẹt, khi chín vàng – vị chua gắt – đem thái lát, phơi khô, sao vàng để dùng làm thuốc.

Mộc Qua được dùng phổ biến ở các vùng núi phía Bắc – nơi người dân ngâm rượu, nấu nước, dùng làm thuốc chống đau nhức sau khi đi rừng, dầm mưa.

Tính vị – chua nhẹ – tính ôn – là hương quả rừng dịu dàng, giúp hòa tan thấp khí, thư giãn gân cơ, khơi lại vị giác và làm trôi đi sự nặng nề trong tiêu hóa, trong chi thể

Mộc Qua (6 – 12g/ngày) – vị chua – tính ôn – quy kinh Can – Tỳ.

Thành phần chứa:
• Axit hữu cơ (malic, citric) – kích thích tiêu hóa, lợi tiêu.
• Tinh dầu – giảm đau, kháng viêm nhẹ.
• Flavonoid – chống oxy hóa, thư giãn cơ.

Thích hợp với người: thấp tý đau nhức – co rút chân tay – đau gối – tiêu hóa kém – đầy bụng – tiêu chảy nhẹ do lạnh – đau bụng do khí trệ.

Công dụng – thư can – hoạt lạc – hóa thấp – tiêu thực – chỉ tả – là vị thuốc dành cho những khớp gối cứng đơ mỗi sớm, những lưng đau khi đổi trời, những bữa ăn trôi nặng nề – và cả những người mang trong mình khí thấp lâu ngày mà không biết

Ứng dụng trong các chứng:
• Đau nhức khớp – nhất là cổ tay, đầu gối, vai gáy – co rút chân tay.
• Tê mỏi nửa người – do khí huyết ứ trệ, sau đột quỵ.
• Ăn uống khó tiêu – bụng đầy, chậm tiêu, tiêu chảy do lạnh.
• Cơ thể mệt mỏi do thấp nhiệt hoặc thấp hàn.

Một số bài thuốc tiêu biểu:
• Độc Hoạt Tang Ký Sinh – có Mộc Qua làm thư gân, bổ Can Thận, trị đau lưng gối.
• Mộc Qua + Tang ký sinh + Ngưu tất + Phòng phong – giảm đau thấp khớp.
• Mộc Qua + Trần bì + Thần khúc – tiêu thực, kiện tỳ, trị đầy bụng.
• Mộc Qua + Hoàng bá + Thương truật – trị thấp nhiệt đau khớp, sưng đỏ.

Cách chọn thuốc tốt và các phương pháp bào chế

Mộc Qua là quả chín của cây mộc qua – thứ quả có hình dáng hơi méo, vỏ xù xì, vị chua, khi khô lại thơm nồng đặc trưng. Khi chọn làm thuốc, người thầy thuốc thường tìm những miếng quả phơi khô to bản, màu vàng nâu hoặc nâu sẫm, viền mép cong nhẹ, mùi thơm chua ngọt. Mộc Qua tốt khi cầm lên thấy chắc tay, không vụn vỡ, không ẩm mốc, không có mùi hôi lạ.

Sau khi hái, quả được bổ dọc, bỏ hạt, thái lát mỏng rồi phơi âm can để giữ lại hương thơm và tinh vị. Khi dùng, thường được sao qua cho thơm hoặc sao với một ít rượu để tăng hiệu quả thư cân hoạt lạc, tiêu thực hóa trệ. Trong những thang thuốc trị đau mỏi tay chân, thấp tý, ăn uống kém tiêu, Mộc Qua thường phối cùng Uy linh tiên, Độc hoạt hoặc Thương truật.

Việc chế biến Mộc Qua tuy không khó, nhưng phải giữ cho được cái chua thanh – vừa đủ để lay động khí trệ, mà không đến mức làm tổn hại tỳ vị. Người thầy thuốc khi dùng, cũng như đang dọn dẹp một căn phòng cũ – mở cửa nhẹ tay, quét bụi đúng chỗ, để từng dòng khí trong người bệnh được khơi thông, từng khớp xương cựa mình mà không còn rên xiết.

Bên cạnh những gì chúng ta đã biết thì…

… Mộc Qua còn là vị thuốc có thể dùng lâu – nếu phối đúng – dùng trong mùa lạnh để ngừa thấp khí xâm nhập, dùng sau khi đi mưa để giảm đau khớp, dùng cho người già để ngừa co rút.

• Có thể ngâm rượu, sao vàng sắc nước, tán bột làm hoàn.
• Khi sao với rượu hoặc giấm, tác dụng hành khí, thư cân mạnh hơn.

Gia giảm tùy thể bệnh: 

 
• Nếu đau lưng, co rút gân khớp: phối độc hoạt, tang ký sinh, ngưu tất.
• Nếu đầy bụng, chậm tiêu: phối mạch nha, thần khúc, trần bì.
• Nếu tiêu chảy nhẹ: phối bạch truật, sa nhân.
• Nếu đau bụng do lạnh: phối can khương, tiểu hồi, hậu phác.

Đừng quên:

• Không dùng cho người âm hư nội nhiệt – có thể làm mất tân dịch.
• Người thể hàn nên dùng sao rượu hoặc phối thuốc ôn ấm.
• Dùng lượng vừa phải, tránh vị chua làm hại men răng hoặc tỳ vị yếu.

Mộc Qua – quả chua dịu của núi rừng – không chỉ chữa cho gân khớp mềm lại, tiêu hóa trôi chảy – mà còn làm nhẹ lòng người – những ai đã mang trong mình thấp khí lâu ngày mà chưa kịp để ý.

Trái chín nơi đầu dốc,
Hương chua nhẹ đầu môi.
Thấm sâu vào cơ gân,
Gỡ đau từng đốt trói…

“Mộc Qua – vị quả núi,
Vị ấm của khớp đau.
Một nắm cho vào thuốc,
Thấy mình nhẹ từ sau.”

Viết tại Hiệu thuốc Khang Chính Đường – Người kể chuyện cỏ cây, Lương y Lê Minh Chính.