Mạn Kinh Tử – hạt gió nhỏ khẽ chạm vào huyệt thái dương

Có những cơn đau không dữ dội, nhưng dai dẳng. Như sợi dây buộc ngang trán, như đốm nóng âm ỉ phía sau mắt, như một lớp sương mờ phủ ngang đầu mỗi lúc thời tiết chuyển.
Và có một vị thuốc – tuy chỉ là hạt nhỏ đen sẫm – nhưng lại có thể xua đi phong tà tích tụ nơi đầu mặt, làm tan những đám sương u uất ấy một cách nhẹ nhàng: Mạn Kinh Tử.

Người xưa hay gọi Mạn Kinh Tử là “hạt gió”, bởi công dụng tán phong khéo léo của nó.
Không quá mạnh, không quá kịch, nhưng đi đúng chỗ – về đúng đầu, mắt, vai, gáy – nơi phong dễ tích, khí dễ trệ.

Giai thoại – ông lão và cơn đau đầu mùa gió chướng

Có một ông lão sống bên cửa biển, mỗi khi gió chướng về là đau đầu như búa bổ, mắt đỏ, trán căng.
Người con trai tìm được một vị thuốc mà thầy lang làng chài truyền lại – một nắm nhỏ Mạn Kinh Tử, sao sơ, sắc cùng Kinh Giới – Bạch Chỉ – Cúc Hoa.
Uống vào, không thấy cơn đau tan ngay, nhưng như có gió mát thổi trong đầu.
Cơn đau tan lúc nào không biết.

Nguồn gốc vị thuốc

Mạn Kinh Tử (蔓荆子) là quả chín phơi khô của cây Mạn Kinh (Vitex trifolia) – họ Cỏ roi ngựa (Verbenaceae).
Cây mọc ở các vùng ven biển, ven sông, có mùi thơm nhẹ, hoa tím, lá mọc đối.

Quả nhỏ, tròn, màu đen sẫm, có mùi thơm nhẹ, vị cay đắng.
Thường được thu hái vào mùa thu, khi quả đã chín, rồi đem phơi khô, sao sơ trước khi dùng.

Thành phần và tính vị

Mạn Kinh Tử (4 – 10g/ngày)
• Vị cay, đắng – tính hơi hàn
• Quy kinh Can – Vị – Bàng Quang

Thành phần chứa:
• Tinh dầu (cineol, sabinene) – giảm đau, kháng viêm, thanh nhiệt đầu mặt
• Flavonoid – chống oxy hóa, dịu thần kinh
• Iridoid glycoside – tác dụng hạ sốt, kháng khuẩn nhẹ

Công dụng – tán phong, thanh nhiệt, trừ thấp, chỉ thống – mở lối cho đầu mặt nhẹ lại, thông suốt khí huyết kinh dương

Mạn Kinh Tử thường được dùng để:
• Đau đầu vùng thái dương, đỉnh đầu – đặc biệt là đau đầu do phong nhiệt, phong hàn
• Mắt đỏ, chảy nước mắt, sưng đau mắt – do phong nhiệt bốc lên
• Mụn nhọt ở đầu mặt – do phong nhiệt kết độc
• Đau khớp, tê mỏi vai gáy – do phong thấp
• Cảm phong hàn – không ra mồ hôi, sốt nhẹ, đau đầu

Cách chọn thuốc tốt và các phương pháp bào chế

Mạn Kinh Tử là quả chín phơi khô của cây Mạn Kinh – một loài mọc hoang vùng núi cao, thân thẳng, hoa tím, trái nhỏ, mang khí vị vừa tán phong vừa thanh nhẹ. Khi chọn, người thầy thuốc thường tìm những quả tròn đều, màu nâu sẫm, vỏ nhăn nhẹ, bên trong có nhân màu vàng nhạt, thơm cay thoảng như tiêu. Hạt tốt khi bóp nhẹ có dầu, không sâu mọt, không ẩm mốc, không lép.

Sau khi thu hái, quả được phơi kỹ hoặc sấy nhẹ, đãi sạch tạp chất rồi cất nơi khô ráo. Khi dùng, thường sao sơ để tăng hương, giúp khai khiếu, giảm đau đầu, sáng mắt. Có bài thuốc cổ còn tán nhỏ, phối cùng Bạch chỉ, Cúc hoa, Phòng phong để trị phong nhiệt gây đau đầu vùng thái dương, mắt đỏ, ngứa ngáy. Khi dùng trong các bài thuốc hành khí, Mạn Kinh Tử cũng có thể sao với gừng để điều hòa tính vị.

Chế biến Mạn Kinh Tử là một việc đòi hỏi sự tinh tế – không cần cầu kỳ, nhưng phải giữ được hương thơm đặc trưng, và tinh dầu quý ẩn trong mỗi hạt. Người thầy thuốc, khi chọn và chế vị này, cũng như đang lắng nghe hơi thở của người bệnh – chỉ cần một mùi hương thoảng qua thôi, là cũng đủ khiến tâm trí dịu lại, như gió mát lùa qua đầu vào những ngày oi bức nhất.

Bên cạnh những gì chúng ta đã biết thì…

… Mạn Kinh Tử còn là vị thuốc “chuyên về thượng tiêu”, đặc biệt có khả năng dẫn thuốc lên đầu mặt – nên thường được phối trong các thang trị đau đầu – chóng mặt – tê vai gáy.
Nó không quá mạnh như tế tân, không quá nhẹ như bạc hà, mà vừa đủ để khơi thông uất kết đầu mặt do phong tà.

• Trong các trường hợp phụ nữ đau đầu tiền kinh, Mạn Kinh Tử cũng được dùng kết hợp với Xuyên Khung – Đương Quy.
• Nếu mắt đỏ ngứa, rát do phong nhiệt, phối hợp cùng Cúc Hoa – Tang Diệp – Kinh Giới.
• Nếu phong thấp đau khớp, dùng chung với Thương Truật – Độc Hoạt – Tần Giao.

Gia giảm tùy thể bệnh

• Đau đầu do phong nhiệt: phối Cúc Hoa, Tang Diệp, Trúc Diệp
• Đau đầu do phong hàn: phối Bạch Chỉ, Khương Hoạt, Kinh Giới
• Mụn nhọt: phối Kim Ngân Hoa, Bồ Công Anh, Liên Kiều
• Đau khớp do thấp: phối Thương Truật, Độc Hoạt, Tần Giao

 hư, hỏa vượng – dễ làm khô

Đừng quên:

• Không dùng cho người âm• Trẻ nhỏ, phụ nữ có thai nên tránh dùng
• Dùng vừa đủ – vì tính hoạt khí mạnh, có thể gây chóng mặt nếu lạm dụng

Mạn Kinh Tử – hạt gió nhẹ đầu – vị thuốc nhỏ nhưng biết đi đúng chỗ, thổi tan cơn đau vùng đầu mặt một cách êm dịu

Hạt nhỏ mang theo gió,
Gió nhẹ mà đi xa.
Mắt sáng, đầu không nặng,
Tự nhiên trời lại quang…

“Mạn Kinh Tử – hạt gió của thượng tiêu,
Không làm người chóng mặt,
Chỉ nhẹ nhàng – đưa khí trệ đi đâu…”