Mạch Nha – mầm lúa thơm ngọt, tiêu thực hòa trung, giúp những bữa ăn trôi chậm trở nên nhẹ nhàng

Không phải thuốc cay nóng, cũng không phải thuốc mát lạnh, Mạch Nha nằm giữa hai lằn ranh ấy – dịu dàng và trầm tĩnh.
Nó sinh ra từ hạt lúa mạch, nhưng chỉ khi đã được làm cho nảy mầm, rồi sao vàng thơm, thì mới thật sự trở thành một vị thuốc.

Người xưa dùng Mạch Nha khi bụng đầy sau bữa ăn nhiều thịt, khi trẻ nhỏ khó tiêu, khi phụ nữ sau sinh tức sữa, không tiết, hoặc tiết mà tắc…

Một vị thuốc dành cho những uất trệ âm thầm – không ồn ào, không dữ dội – chỉ nằng nặng – ấm ức – mà Mạch Nha thì đủ khả năng làm tan đi những điều đó, bằng sự ấm dịu của mình.

Giai thoại – người mẹ sau sinh và nắm mầm nướng thơm

Người mẹ trẻ sinh con đầu lòng, sữa về nhưng không chảy – bầu ngực căng tức – tâm cũng bồn chồn.
Người bà không lo lắng, chỉ lấy một nắm Mạch Nha sao thơm – sắc lên cho uống mỗi sáng chiều.

Hai hôm sau, sữa tiết đều – bé bú yên – mẹ ngủ được một giấc dài.

Người bà xoa vai con:
– “Thuốc không cần phải mạnh, chỉ cần trúng. Mạch Nha là thứ thuốc nhẹ – nhưng biết đi đúng đường.”

Nguồn gốc của vị thuốc

Mạch Nha (麥芽) là hạt lúa mạch (Hordeum vulgare, họ Hòa thảo – Poaceae) được ngâm nước cho nảy mầm, rồi phơi hoặc sao khô, thường sao cho đến khi vàng, thơm, ngả nâu nhẹ.

Quá trình nảy mầm giúp hoạt hóa các enzyme tiêu hóa – biến hạt lúa mạch thành một kho men thiên nhiên, giúp tiêu thực – hóa tích – kiện tỳ vị – và điều tiết tiết sữa.

Không quá nóng, cũng không quá hàn – Mạch Nha thích hợp với cả người già – trẻ nhỏ – sản phụ – người bệnh yếu.

Tính vị – nhẹ mà ấm – ngọt mà bình – là nhịp thở của men, là vòng xoay dịu dàng trong tiêu hóa – giúp trệ không còn tắc, sữa không còn nén, bụng không còn đầy

Mạch Nha (6 – 15g/ngày) – vị ngọt – tính bình – quy kinh Tỳ – Vị – Can.

Chứa:
• Enzyme (amylase, maltase) – giúp phân giải tinh bột, tiêu thực.
• Đường tự nhiên – bổ nhẹ, dưỡng vị.
• Chất xơ – hỗ trợ tiêu hóa, làm mềm phân.

Thích hợp với người: ăn uống khó tiêu – bụng đầy – ợ hơi – trẻ em sữa không tiêu – sản phụ sau sinh sữa tắc – người tỳ vị yếu.

Công dụng – tiêu thực hóa tích – kiện tỳ hòa vị – hành khí thông sữa – là vị thuốc nhẹ mà thấm – êm mà rõ – giúp những ngưng trệ âm thầm trong tiêu hóa và nội tiết được tháo gỡ

Ứng dụng trong:
• Ăn không tiêu – bụng trướng, đầy tức.
• Ăn nhiều đạm – khó tiêu – đầy bụng buổi tối.
• Trẻ nhỏ bú sữa xong nôn trớ – bụng ọc ọc.
• Sản phụ sau sinh sữa chưa về – sữa tắc, ít.
• Người tỳ vị yếu, hay ăn kém, chậm tiêu.

Một số bài thuốc thường dùng:
• Mạch nha + Sơn tra + Thần khúc – tiêu thực mạnh, dùng khi ăn nhiều.
• Mạch nha + Hoài sơn + Phục linh – hỗ trợ tiêu hóa cho người tỳ hư.
• Mạch nha + Kê nội kim + Trần bì – trị ăn không tiêu, đầy bụng lâu ngày.
• Mạch nha độc vị sắc uống – thông sữa sau sinh, giảm tức vú.

Cách chọn thuốc tốt và các phương pháp bào chế

Mạch Nha là hạt lúa mạch đem ủ nảy mầm – một vị thuốc hiền lành, nhu nhuận, được ví như người bạn đồng hành của dạ dày, giúp tiêu thực, hòa vị, đặc biệt khi ăn uống không điều độ, sữa mẹ tích trệ. Khi chọn, người thầy thuốc sẽ tìm những hạt mạch đã nảy mầm đều, thân mầm ngắn vừa phải, màu vàng nâu óng nhẹ. Loại tốt có mùi thơm dịu của thóc mới rang, không ẩm mốc, không hôi dầu hay có mầm dài quá – vì mầm dài là khí dương đã tán, dược lực hao hụt.

Sau khi mạch được ủ lên mầm đúng độ, người ta sẽ sao khô, rồi có thể sao vàng hoặc sao cháy tùy theo công năng mong muốn. Nếu dùng để tiêu thực, thường sao vàng cho thơm; còn nếu cần chỉ tả sữa, người ta sao cháy đậm – gọi là “Mạch Nha thán”. Với trẻ nhỏ bụng trướng, mẹ sữa không xuống, chỉ cần chút Mạch Nha chế đúng, phối hợp dịu dàng với vài vị điều khí, là cơn uất tắc sẽ dần được hóa giải.

Mạch Nha là thứ thuốc không mạnh nhưng thấm – giống như bàn tay mẹ xoa dịu một đứa bé khóc. Chế biến nó, không chỉ cần đôi tay cẩn thận, mà còn cần một tấm lòng đủ kiên nhẫn để lắng nghe từng lời than nhẹ từ tỳ vị người bệnh.

Bên cạnh những gì chúng ta đã biết thì…

… Mạch Nha còn là một vị thuốc có thể dùng như thực phẩm – sắc uống hằng ngày – không chỉ để trị bệnh, mà để phòng trệ – giữ cho tỳ vị luôn nhẹ nhàng, tiêu hóa luôn thong dong.

• Có thể dùng sao vàng hãm trà – nấu cháo – phối thang sắc.
• Có thể sao cháy để giảm tiết sữa – dùng trong trường hợp cần cai sữa cho trẻ.

Gia giảm tùy thể bệnh: 

• Nếu đầy bụng do ăn nhiều đạm: phối thần khúc, sơn tra, la bặc tử.
• Nếu sữa tắc sau sinh: phối thông thảo, vương bất lưu hành, cam thảo.
• Nếu tỳ hư – tiêu chậm, sợ lạnh bụng: phối hoài sơn, sa nhân, ý dĩ.
• Nếu cần cai sữa: sao cháy mạch nha, phối bồ công anh.

Đừng quên:

• Mạch Nha tuy nhẹ, nhưng dùng nhiều quá có thể làm giảm tiết sữa ở phụ nữ đang cho con bú.

• Không nên dùng kéo dài nếu không có triệu chứng cụ thể.
• Trẻ nhỏ dùng cần chế biến kỹ, phối hợp an toàn.

Mạch Nha – hạt lúa mạch nảy mầm, rồi chín tới trong lửa ấm – là vị thuốc đến từ ruộng đồng, nhưng lại chữa được những ưu phiền trong tiêu hóa và tiết sữa – nhẹ như hương rơm, dịu như men gạo đầu xuân.

Một mầm non trỗi dậy,
Từ hạt khô vô ngần.
Nhẹ như lời thủ thỉ,
Mà hóa giải muộn phiền…

“Mạch ơi – thơm ấm lạ,
Mà bụng – cũng nhẹ theo.
Một nắm vàng nho nhỏ,
Dẫn tiêu – từ buổi chiều…”