Khổ Sâm – vị đắng của sự thanh lọc, tiêu trừ thấp nhiệt, gom lại bình yên cho làn da

Đắng – là để rửa.
Khổ Sâm, như cái tên của nó – là sâm của những khổ đau không thành tiếng – đau ruột, đau da, đau vùng kín – đau vì viêm – vì nhiễm – vì không dứt.

Người xưa từng nói:
“Dùng Khổ Sâm mà thanh được tạng, táo được thấp, dứt được trùng – thì thân mới nhẹ, ruột mới yên, da mới sạch.”

Giai thoại – người phụ nữ hay khí hư và bài thuốc từ lá đắng ngoài sân

Người phụ nữ ấy, đã qua sinh nở, suốt ngày phải chịu cảnh khí hư ra nhiều, ngứa ngáy không yên, đi khám nhiều lần không dứt.
Bà mẹ già ở quê gửi lên mớ lá đắng, bảo đun lên mà rửa mỗi tối. Còn phần rễ – bà đã phơi khô, nhờ thầy sắc thuốc.

Ít hôm sau, bệnh lui. Cô gọi về cảm ơn, bà chỉ nhẹ nhàng nói:
“Đó là Khổ Sâm – cây đắng mà lành – rửa được những điều chẳng ai dám kể.”

Nguồn gốc của vị thuốc

Khổ Sâm (苦參) là rễ đã phơi khô của cây Khổ sâm (Sophora flavescens), thuộc họ Đậu (Fabaceae).
Cây mọc nhiều ở vùng núi, thân nhỏ, rễ dài, có vị đắng đậm. Khi thu hái, rửa sạch, phơi trong mát hoặc thái lát sao nhẹ rồi dùng làm thuốc.

Trong Đông y, Khổ Sâm được xem là vị thuốc “thanh nhiệt táo thấp hàng đầu” – giúp làm sạch những vùng ẩm thấp – từ ruột, da đến khí đạo, âm hộ.

Thành phần – đắng như sầu nhưng làm ruột dịu – làm da sạch – làm âm đạo nhẹ – là thuốc dành cho những bệnh ẩn kín, kéo dài, âm ỉ

Khổ Sâm (4 – 12g) – vị đắng, tính hàn – quy kinh Tỳ – Đại trường – Can – Bàng quang.
Chứa:
• Matrine, oxymatrine – chống viêm – kháng khuẩn – kháng nấm – ức chế ký sinh trùng.
• Flavonoid – chống oxy hóa – tăng miễn dịch – bảo vệ tế bào niêm mạc.
• Alkaloid – diệt amip, trừ trùng, ức chế vi khuẩn đường ruột, phụ khoa, da.

Thích hợp với người: tiêu chảy – lỵ – viêm ruột – trĩ – ngứa âm đạo – khí hư hôi – viêm phụ khoa – viêm da cơ địa – eczema – mẩn ngứa ngoài da.

Công dụng – thanh nhiệt táo thấp – chỉ tả – trừ trùng – sát khuẩn – là vị thuốc “giữ sạch” cho ruột, cho da, cho vùng âm hộ, nơi thấp nhiệt dễ sinh viêm nhiễm nhất

Ứng dụng trong:
• Tiêu chảy, lỵ trực khuẩn, lỵ amip, viêm ruột mãn tính.
• Viêm âm đạo, khí hư nhiều – khí hư vàng hôi, ngứa rát.
• Viêm da dị ứng, ngứa mẩn – eczema, phong thấp ngứa.
• Viêm đường tiểu – tiểu rắt, tiểu buốt, nước tiểu đục.
• Trị trĩ nội, trĩ xuất huyết, phân nhầy.

Một số bài thuốc tiêu biểu:
• Khổ sâm + Hoàng bá + Liên kiều – trị viêm âm đạo, khí hư.
• Khổ sâm + Cam thảo đất + Đảng sâm – trị tiêu chảy trẻ em.
• Khổ sâm tắm + lá trầu + kinh giới – trị viêm da, ngứa lâu ngày.
• Khổ sâm ngâm rượu – bôi ngoài trị nấm da, chàm.

Cách chọn thuốc tốt và các phương pháp bào chế

Khổ Sâm là rễ của cây Khổ Sâm – loài cây thân gỗ nhỏ, mọc nhiều ở vùng đồi núi khô cằn, thân khẳng khiu nhưng rễ thì chắc khỏe, ẩn sâu dưới lớp đất đá. Khi chọn, người thầy thuốc tìm những lát rễ khô, to bản, màu vàng đất hoặc nâu ngả xám, vỏ ngoài còn nguyên, mặt cắt đều, ruột chắc, thơm nhẹ mùi đắng đặc trưng. Những lát mốc, có vết mọt, mềm nhũn hoặc vụn nát đều là dược liệu đã mất khí vị.

Sau khi thu hái, rễ được rửa sạch, cạo vỏ mỏng, thái lát và phơi hoặc sấy khô đều. Tùy vào cách dùng mà Khổ Sâm có thể sao vàng để làm dịu bớt tính lạnh, hoặc dùng sống nếu cần công năng thanh nhiệt, trừ thấp mạnh – thường phối trong các bài trị kiết lỵ, tiêu chảy, viêm đại tràng, bệnh ngoài da do thấp nhiệt. Có khi, Khổ Sâm còn được nấu đặc để rửa ngoài, trị ngứa, viêm loét, huyết trắng.

Dược tính mạnh mẽ của Khổ Sâm ẩn trong cái đắng – mà cái đắng ấy không chỉ dành để dẹp tà, mà còn là lời nhắc nhở người bệnh về sự cân bằng nội tại. Người thầy thuốc, khi dùng Khổ Sâm, giống như đang khéo léo đặt một lời cảnh tỉnh vào bài thuốc – vừa dứt khoát, vừa bao dung, để thân thể được thanh lọc mà không tổn thương chính khí.

Bên cạnh những gì chúng ta đã biết thì…

… Khổ Sâm là vị thuốc đắng nhưng không lạnh giá – là đắng của người mẹ rửa sạch vết thương cho con – là sự bảo vệ từ lòng yêu thương không lời.

• Có thể sao vàng để giảm tính hàn – dễ dùng cho người tỳ vị yếu.
• Có thể tán bột, rắc vào vết ngứa ngoài da, pha rửa vùng kín khi ngứa.
• Không nên dùng dài ngày hoặc liều cao với người hư hàn, tiêu chảy lạnh bụng.

Gia giảm tùy thể bệnh:

• Nếu khí hư – ngứa vùng kín: phối bạch chỉ, hoàng bá, liên kiều, xà sàng tử.
• Nếu tiêu chảy do thấp nhiệt: phối hoàng liên, mộc hương, cam thảo.
• Nếu ngứa ngoài da – viêm da cơ địa: phối bồ công anh, ké đầu ngựa, kinh giới.
• Nếu trẻ nhỏ tiêu chảy – mẩn ngứa: phối cam thảo đất, ý dĩ, đảng sâm.

Đừng quên:

• Không dùng cho phụ nữ mang thai.
• Không dùng khi tiêu chảy do hàn lạnh, sợ lạnh – chân tay lạnh.
• Là thuốc để “rửa sạch” – nên chỉ dùng khi thực sự cần – không phải dùng để “bồi bổ.”

Khổ Sâm – vị thuốc đắng để giữ gìn, để thanh tẩy, để chữa lành những vùng nhạy cảm – những tổn thương thầm lặng – những thứ chẳng ai hay

Không phải ai cũng thích vị đắng…
Nhưng khi đã đau lâu ngày, ngứa dai dẳng, viêm nhiễm không dứt –
Thì Khổ Sâm sẽ là vị thuốc như người bạn không lời – rửa – diệt – lành.

“Đắng ấy – là để sạch,
Không ngọt – mà dịu lòng.
Giữ lại – phần thanh tịnh,
Cho nhẹ – những u buồn…”