Ích Mẫu Thảo – một ân tình thầm lặng của thảo mộc dành riêng cho người nữ.
Trong vườn thuốc quanh nhà, có một loài cây cao ngang đầu gối, thân vuông, lá chẻ ba thùy, mép răng cưa như đôi mắt người đàn bà lo âu. Cây mọc đơn sơ, thường ở bờ ruộng, bờ ao, mùa hạ nở hoa tím nhạt như lời thầm thì của người mẹ bên bếp lửa. Người ta gọi đó là Ích Mẫu Thảo – loài cỏ sinh ra là để nâng đỡ khí huyết cho người nữ giới.
Không rực rỡ, không nổi bật, Ích Mẫu sống bằng sự âm thầm – như người mẹ, người vợ trong gia đình, lo toan mọi chuyện mà chẳng bao giờ đòi hỏi phần mình. Nhưng khi nguyệt sự rối loạn, khi máu huyết ứ trệ, khi đau bụng không yên – thì người làm thuốc lại nâng niu từng cọng Ích Mẫu khô như thể giữ lấy một ân tình thầm lặng của thảo mộc dành riêng cho người nữ.
Giai thoại: Từ một thai phụ suýt mất mạng đến loài cỏ “có ích cho mẹ”
Người xưa kể rằng: có một thai phụ đang chuyển dạ bỗng đau bụng dữ dội, máu ra không dứt, thân thể lạnh dần như ngọn đèn tắt gió. Bà mụ già trong làng bèn lấy một bó cỏ mọc sau bờ ao – thứ cỏ mà các bà các chị vẫn dùng mỗi kỳ kinh rối loạn – nấu lên cho uống. Kỳ lạ thay, máu dừng lại, cơn đau dịu dần, đứa trẻ lọt lòng, mẹ tròn con vuông.
Từ đó, cây cỏ ấy được truyền tay nhau, đặt tên là Ích Mẫu, nghĩa là “có ích cho người mẹ”. Dần dà, nó trở thành vị thuốc huyết khí bất ly thân của nữ nhân bao thế hệ – từ thiếu nữ mới lớn cho đến người mẹ nhiều con, thậm chí là người đàn bà góa bụa vẫn phải tự giữ cho mình sự bình an nơi huyết mạch.
Tính vị và công năng – cay mà nhẹ, đắng mà tan, đi vào huyết mạch như lời vỗ về
Ích Mẫu Thảo có vị cay, hơi đắng, tính mát, quy kinh can, tâm bào và bàng quang – là vị thuốc hoạt huyết, điều kinh, lợi thủy, thanh nhiệt, tiêu phù.
. Với những phụ nữ kinh nguyệt không đều, huyết ứ đau bụng dưới, rong kinh nhẹ, Ích Mẫu đi vào mạch huyết như làn nước ấm làm mềm dòng chảy, giúp máu lưu thông nhẹ nhàng, đều đặn.
. Trong bài thuốc cổ Sinh Hóa Thang, sau sinh dùng Ích Mẫu phối với Đương Quy, Xuyên Khung để trục sản hậu ứ huyết, làm sạch tử cung, phòng hậu sản nhiễm.
. Khi kết hợp với Xa Tiền Tử, Trạch Tả, Ích Mẫu giúp lợi tiểu, tiêu phù thũng, dùng trong các chứng tiểu tiện khó, nước tiểu đỏ, bụng dưới căng trướng.
. Một số nơi còn dùng Ích Mẫu cho cao huyết áp thể can hỏa vượng – vì tính mát, vào can, giúp bình can, giáng áp.
Khác với những vị hoạt huyết mạnh dễ tổn hao, Ích Mẫu tuy hoạt nhưng không phá, tuy mát nhưng không hàn – là vị thuốc dịu dàng đưa khí huyết về đúng dòng chảy của nó.
Cách chọn thuốc tốt và các phương pháp bào chế – như chọn lá thơm hong dưới gió chiều
Muốn có Ích Mẫu Thảo tốt, người làm thuốc thường hái khi cây đang ra hoa, thân chưa già, lá còn nguyên vẹn, mùi thơm nhẹ hơi ngai ngái. Thân vuông, màu xanh xám, hoa tím nhạt, không lẫn tạp cỏ khác là loại được ưa dùng.
Người xưa chế biến Ích Mẫu tùy theo mục đích:
. Phơi khô, thái đoạn dùng sắc uống: chữa kinh nguyệt thất thường, bế kinh, đau bụng kinh.
. Sao vàng hạ thổ: giảm tính hàn, dùng cho người huyết hư, sợ lạnh.
. Tán bột trộn mật làm hoàn: dùng lâu ngày để điều dưỡng huyết khí, nhất là phụ nữ mới sinh.
. Sắc đặc ngâm rửa ngoài: với phụ nữ huyết trệ sau sinh, khí hư, bạch đới.
Người thầy thuốc khi dùng Ích Mẫu luôn chú ý phối hợp với các vị dưỡng huyết như Thục địa, Đương quy, Bạch thược – để hoạt mà không hao, hành mà không táo, giữ cho khí huyết được trọn vẹn.
Bên cạnh những gì ta đã biết…
Trong sách Bản Thảo Cương Mục, Lý Thời Trân viết: “Ích Mẫu chủ trị bệnh đàn bà, hành huyết, điều kinh, tiêu thủy thũng, trục nhau sót.”
Một số thầy thuốc còn dùng nước sắc Ích Mẫu để rửa vết thương lâu ngày không liền, nhờ tính hoạt huyết – sinh cơ mà vết thịt dần dần liền lại.
Ở một số nơi, người dân nấu nước lá Ích Mẫu để gội đầu sau sinh, giúp mát huyết, tránh phong, tránh cảm nhiễm.
Đừng quên…
. Ích Mẫu không dùng cho phụ nữ có thai, vì tính hoạt huyết có thể gây động thai, sảy thai.
. Người huyết hư không ứ, khí suy, huyết chảy không ngừng cũng không nên dùng – vì hoạt huyết sẽ làm hao thêm phần khí huyết vốn yếu.
. Không dùng lâu ngày liên tục nếu không có chỉ định rõ – dễ làm cơ thể bị suy hao âm huyết.
Ích Mẫu Thảo – lời ru mềm trong dòng máu của người đàn bà
Không phải ngẫu nhiên mà cây cỏ ấy được gọi là Ích Mẫu,
Vì nó biết lắng nghe những cơn đau của người mẹ,
Biết làm êm những ngày kinh nguyệt lộn xộn,
Và giữ yên bình cho một cơ thể sinh ra để yêu và nuôi dưỡng.
