Hạ Khô Thảo – bông cỏ nhỏ dịu mát, làm tan uất kết, xoa dịu những khối nóng trong người

Trong kho tàng thuốc cổ, có những vị không kiêu sa – không đậm hương – chỉ là một nhánh cây khô, một cọng cỏ gầy, một mùi nhẹ như nắng chiều, nhưng lại là thuốc của gan, của mắt, của những uất kết âm thầm trong lồng ngực.

Hạ Khô Thảo – nghe tên tưởng là một ngọn cỏ héo – nhưng kỳ thực là lửa đã được hóa mát – là can dương đã được hạ xuống – là cơn huyết áp cao đang được an lòng.

Giai thoại – cụ đồ già và nắm cỏ khô giữ mắt sáng đầu óc thanh

Cụ đồ già, tuổi đã ngoài bảy mươi, hay đỏ mắt, đau đầu, mạch lúc nhanh lúc cao.
Người trò nhỏ lo lắng, hỏi thầy dùng thuốc gì…
Cụ cười, rút trong ống tre mấy nhánh cây khô khô, mảnh như bã trà:
“Nó là cỏ, nhưng là cỏ mát lòng gan – giúp mắt ta chưa mờ, đầu chưa nặng.”

Ấy là Hạ Khô Thảo – thứ cỏ khô không hoa – nhưng có thể giữ người qua những cơn bốc hỏa – giữ bình yên nơi huyết mạch.

Nguồn gốc của vị thuốc

Hạ Khô Thảo (夏枯草) là bông hoa phơi khô của cây Hạ khô thảo (Prunella vulgaris), thuộc họ Bạc hà (Lamiaceae).
Cây mọc hoang ở vùng núi – hoa tím nhỏ – sau khi trổ hoa thì bông chuyển khô dần – thu hái vào mùa hè, khi bông đã già mà chưa rụng, gọi là “hạ khô”.

Người xưa tin rằng:
“Thảo khô mùa hạ, mà làm dịu được cơn bốc lửa gan – là thuốc quý không cần rực rỡ.”

Thành phần – đắng mát – nhẹ mà sâu – làm dịu gan nóng, làm sáng mắt cay, làm mềm u trệ – là ngọn cỏ không hề tầm thường

Hạ Khô Thảo (6 – 15g) – vị đắng, tính hàn – quy kinh Can – Đởm.
Chứa:
• Triterpenoid, flavonoid, prunellin – kháng viêm, hạ huyết áp, bảo vệ gan.
• Tinh dầu, chất nhầy – làm mềm niêm mạc, sáng mắt, giảm đau đầu.

Phù hợp với người: can hỏa bốc lên – mắt đỏ – đau đầu – tăng huyết áp – u cục vùng cổ – vú – viêm hạch – đinh nhọt nóng – cơn phiền nhiệt.

Công dụng – thanh can tả hỏa – minh mục – tiêu thũng – tán kết – điều hòa áp lực trong gan – trong mắt – trong huyết mạch

Ứng dụng trong các chứng:

• Đau đầu – chóng mặt – mắt đỏ – hoa mắt – miệng khô – do gan nóng.
• Huyết áp cao, hồi hộp – ngực tức – khó ngủ – tai ù.
• U xơ vú, nhân tuyến giáp, viêm hạch cổ, khối cứng vùng ngực.
• Viêm mắt – kết mạc đỏ – mắt mỏi – nóng trong.
• Đinh nhọt – viêm da – viêm tuyến vú do can hỏa – thấp nhiệt.

Bài thuốc thường gặp:

• Hạ khô thảo thang – phối Cúc hoa, Câu đằng – trị cao huyết áp do can dương vượng.
• Hạ khô thảo – Sinh địa – Huyền sâm: hạ nhiệt, làm mát huyết, tiêu u.
• Hạ khô thảo – Kim ngân hoa – Liên kiều: tiêu viêm, giải độc, trị viêm tuyến.
• Hạ khô thảo sắc uống: dùng lâu ngày hạ áp, sáng mắt, mát gan.

Cách lựa chọn dược liệu và bào chế

Hạ Khô Thảo là bông hoa khô của cây hạ khô – mọc ven suối, bìa rừng, nơi nắng vừa đủ để làm hoa nhỏ lại, gom sức vào từng nhánh bông. Vị thuốc tốt là cụm hoa nâu tím, khô giòn mà không vụn, mùi thơm nhẹ như cỏ non gặp gió, phần đài hoa còn nguyên vẹn, không pha lẫn lá vụn hay rễ rối.

Sau khi thu hái vào đầu mùa hạ – khi hoa vừa khô lại chưa rụng, người ta đem phơi nơi thoáng gió, tránh ánh nắng gay gắt khiến thuốc dễ mất khí. Dược liệu không cần sao tẩm, thường để nguyên dùng sống trong các bài thuốc thanh nhiệt, tán kết, tiêu viêm. Có nơi lại sao qua nhẹ để tăng công năng khử thấp, giảm tính hàn đối với người tỳ vị yếu. Nhẹ như một đóa hoa rơi, nhưng khi đi vào thang thuốc, Hạ Khô Thảo lại làm dịu cả một cơn nhiệt đang âm ỉ trong thân thể.

Bên cạnh những gì chúng ta đã biết thì…

… Hạ Khô Thảo là một vị thuốc dùng lâu càng thấm – không bộc phát nhanh – nhưng lại âm thầm làm dịu can hỏa – làm nhẹ áp lực huyết – làm mềm dần những khối kết cứng.

• Có thể sao nhẹ để giảm tính hàn với người tỳ vị yếu.
• Dùng tươi hoặc khô – nhưng phơi trong râm mát để giữ dược lực.
• Là vị thuốc quý trong phòng ngừa tai biến mạch máu não ở người huyết áp cao.

Gia giảm tùy thể bệnh:

• Nếu cao huyết áp – đau đầu – mắt đỏ: phối cúc hoa, câu đằng, thạch quyết minh.
• Nếu u vú – nhân giáp: phối hải tảo, hạ liên, xuyên sơn giáp.
• Nếu viêm tuyến vú – viêm hạch: phối kim ngân hoa, xạ can, liên kiều.
• Nếu ngủ không ngon – tâm phiền: phối toan táo nhân, dạ giao đằng.

Đừng quên:

• Tính hàn – tránh dùng khi đang lạnh bụng, tiêu chảy, cảm phong hàn.
• Không phối chung với các vị có tính bổ mạnh mà sinh nhiệt – để tránh đối kháng.
• Dùng đều, ít – lâu dài – như người bạn đi bên ta suốt hành trình huyết áp – gan – mắt.

Hạ Khô Thảo – bông khô mùa hạ, vị thuốc nhỏ giữ bình yên cho gan, cho mắt, cho huyết mạch – không rực rỡ mà vẫn vững vàng trong cơn nóng đời người

Không phải cây nào tỏa hương mới là thuốc quý.
Có những thứ như Hạ Khô Thảo – không mùi – không màu – không phô trương – nhưng giữ được gan không bốc, mắt không đỏ, huyết không vỡ, lòng không nóng.

“Ngọn cỏ khô mùa hạ,
Gió nhẹ – nhưng rất sâu.
Giữ mắt trong, gan mát,
Vững giữa những nông sâu…”