Đan Sâm – rễ đỏ thắm lòng, hoạt huyết trừ ứ, mở lối cho tim mạch và giấc ngủ nhẹ nhàng

Có những vị thuốc không gắt như quế, không đắng như hoàng liên, không thơm như cúc – mà đỏ trầm như giọt máu cũ, dịu dàng như ánh hoàng hôn, âm thầm làm mềm những gì đang bị ứ trệ, vón đặc, ngưng đọng.

Ấy là Đan Sâm – vị thuốc của những dòng huyết chưa kịp chảy suôn, của những người phụ nữ đau bụng mỗi chu kỳ, của người già hay tức ngực mỗi chiều, của người trẻ mất ngủ giữa bộn bề… Một vị thuốc của nội tâm – đỏ, nhưng không dữ – hoạt, nhưng không gây tổn.

Giai thoại – chuyện người thầy lang vùng núi và trái tim người thợ mỏ

Người thợ mỏ hay đau ngực, mỗi lần leo dốc tim như bị bóp chặt. Gặp thầy lang già ở vùng núi Tản, ông chỉ cho một thang thuốc gồm Đan Sâm – Xuyên Khung – Địa Hoàng – Hồng Hoa.

Ba tháng uống đều, cơn đau dịu dần, giấc ngủ cũng bớt chập chờn. Gặp lại, ông thầy bảo: “Huyết không thông thì lòng không yên. Hãy để Đan Sâm làm bạn với tim anh.”

Nguồn gốc của vị thuốc

Đan Sâm là rễ khô của cây Đan sâm (Salvia miltiorrhiza), thuộc họ Hoa môi (Lamiaceae). Cây mọc ở vùng cao, ưa đất sét ẩm, đặc biệt ở Trung Quốc và một số tỉnh miền núi Việt Nam.

Dược liệu có rễ dài, chắc, màu đỏ sậm, vị hơi đắng, ngọt nhẹ nơi hậu, khi sắc lên nước có màu rượu vang đặc trưng. Là một trong những vị thuốc hoạt huyết hóa ứ bậc nhất, dùng nhiều trong phụ khoa, tim mạch, thần kinh, nội khoa.

Thành phần – đỏ như máu nhưng dịu nhẹ, hoạt huyết, dưỡng tâm, trừ phiền, hóa ứ mà không hao tổn nguyên khí

Đan Sâm (6 – 15g) – vị đắng, tính hơi hàn – quy vào Tâm – Can – Tỳ. Chứa tanshinone, salvianolic acid, flavonoid, saponin… có tác dụng hoạt huyết – hóa ứ – dưỡng huyết – an thần – thanh tâm trừ phiền – lương huyết tiêu ung.

Rất phù hợp với người huyết ứ, mất ngủ, kinh nguyệt không đều, đau bụng kinh, đau ngực, thiếu máu cơ tim, sạm da, vết thương lâu tan bầm, phụ nữ sau sinh huyết trệ.

Công dụng – hoạt huyết, hóa ứ, dưỡng huyết, an thần, tiêu bầm, thông kinh lạc, giải phiền

Trong y học cổ truyền, Đan Sâm có công năng:
hoạt huyết – hóa ứ – dưỡng huyết – an thần – thanh tâm – chỉ thống – tiêu ung.
Thường dùng trong các chứng:
• Đau ngực, tức ngực, khó ngủ do huyết trệ.
• Kinh nguyệt không đều, đau bụng kinh, bế kinh.
• Sau sinh sản dịch ra không đều, huyết ứ.
• Vết thương tụ máu, sưng bầm lâu tan.
• Da sạm, tay chân lạnh, thần sắc kém.
• Mất ngủ, tâm phiền, lo âu do huyết hư kèm ứ.

Một số bài thuốc ứng dụng:
• Huyết phủ trục ứ thang: phối xuyên khung, đào nhân – trị huyết ứ vùng ngực.
• Đan sâm ẩm: phối cam thảo – dưỡng tâm an thần.
• Đan sâm ích mẫu thang: phối ích mẫu – điều kinh, tiêu ứ huyết sau sinh.
• Đan sâm tam thất thang: phối tam thất – trị bầm tím do chấn thương.
• Đan sâm dưỡng tâm thang: phối viễn chí, táo nhân – trị mất ngủ, mạch trệ.

Cách lựa chọn dược liệu và bào chế

Đan Sâm là rễ khô của cây đan sâm – một loài thảo dược sống dai, ưa nắng, mọc trên vùng đất cao, nơi càng khô cằn thì rễ càng tích tụ khí huyết mạnh mẽ. Vị thuốc tốt có dạng rễ dài thon, màu đỏ nâu sẫm đến đỏ tía, ruột đặc, thớ mịn, khi bẻ có vân mạch rõ, mùi thơm nhẹ hơi ngọt, vị đắng dịu, không chát gắt. Rễ xốp rỗng, bạc màu hoặc có vết mốc, lõi mục đều không dùng được.

Khi bào chế, Đan Sâm thường được rửa sạch, thái lát mỏng rồi phơi âm can để giữ nguyên khí vị. Trong một số bài thuốc cần dẫn thuốc về tâm, có thể sao rượu nhẹ để tăng công năng hoạt huyết, an thần. Có khi tán vụn, sắc độc vị để trị đau ngực, hồi hộp do huyết ứ. Những lát Đan Sâm đỏ sẫm, khi đi vào thang thuốc, như luồng sinh khí âm ấm len lỏi qua những chỗ huyết trệ, mở đường cho dòng máu lưu thông, cho tâm yên và mạch lạc trở lại.

Bên cạnh những gì chúng ta đã biết thì…

… Đan Sâm còn là vị thuốc giúp làm mềm trái tim cứng cỏi, làm thông những đoạn mạch trầm uất:
• Y học hiện đại cho thấy Đan Sâm có tác dụng giãn mạch, bảo vệ cơ tim, hạ huyết áp, chống kết dính tiểu cầu – phòng biến chứng tim mạch.
• Thích hợp dùng lâu dài cho người cao huyết áp, tim mạch kém, phụ nữ quanh tuổi mãn kinh.
• Có thể phối hợp trong liệu trình làm đẹp da – sáng khí sắc do tăng lưu thông huyết.

Về cách bào chế ứng với công dụng:
• Sao vàng: tăng khả năng tiêu ứ, giảm tính hàn.
• Tán bột: phối tam thất, hồng hoa – làm hoàn tiêu bầm.
• Ngâm rượu: bổ huyết, giảm đau nhức, sạm da.
• Sắc thang: phối xuyên khung, đương quy – dưỡng huyết, hoạt huyết.

Gia giảm tùy thể bệnh:

• Nếu đau ngực, huyết trệ: phối đào nhân, chi tử, xuyên khung.
• Nếu mất ngủ huyết hư: phối dạ giao đằng, viễn chí, táo nhân.
• Nếu kinh nguyệt bế tắc, đau bụng kinh: phối hồng hoa, ích mẫu.
• Nếu phụ nữ sau sinh huyết ứ: phối ngưu tất, xuyên khung, kê huyết đằng.

Đừng quên:

Đan Sâm hoạt huyết – không dùng cho người đang chảy máu, phụ nữ có thai, rong huyết không do huyết ứ.
Không phối với Lê Lô – đại kỵ trong cổ thư.
Người hư nhược, huyết hư không ứ – nên gia thêm bổ huyết (đương quy, thục địa).

Đan Sâm – dòng máu đỏ của thảo mộc, dịu dàng chảy trong từng mạch khí, giúp trái tim nhẹ lại, thần trí mềm ra, và giấc ngủ trở về như buổi chiều lặng gió

Có những nỗi đau không thốt thành lời – là tức ngực, khó ngủ, da sạm, lòng lo. Có những dòng chảy không thông mà không ai hay – là huyết ứ dưới làn da, trong cơ tim, hay nơi cung huyết âm thầm.
Đan Sâm – là thứ thuốc như người đồng hành trầm mặc – giải từng ứ nghẽn, dưỡng từng đoạn mềm, làm dịu những phiền muộn không tên.

“Máu đỏ – cành sâm thắm,
Chảy nhẹ giữa tim người.
Trị đau – mà không gắt,
Làm giấc mộng xanh tươi…”