Đại Táo – quả chín ngọt dẻo, bổ tỳ dưỡng huyết, làm dịu vị thuốc cay đắng trong thang

Có những vị thuốc sắc đắng, cay nồng, chát ngắt. Nhưng rồi người xưa luôn đặt vào giữa thang thuốc một quả táo ngọt – để cân bằng, để xoa dịu, để giữ cho khí huyết không quá sốc, để cho người uống thuốc còn chút dịu dàng.

Đại Táo, hay táo tàu đen, là tấm lòng của toa thuốc – không mạnh, không nổi bật, nhưng lại là người gánh phần hậu cần, giữ cho tỳ không tổn – cho vị không hại – cho thuốc không lệch.

Giai thoại – chuyện người bệnh yếu tỳ uống thuốc mà đau bụng, và vị táo dịu ngọt làm dịu cả cơn đau và tâm người

Một người bệnh yếu tỳ, uống thuốc bổ mãi vẫn thấy bụng đau, ăn không ngon. Thầy thuốc nhìn đơn, chỉ thiếu một vị: Đại Táo.

Thêm vào ba quả, sắc uống lại, chỉ vài thang, bụng không còn quặn, giấc ngủ cũng ngon. Người ấy nói: “Thuốc vẫn là thuốc ấy, nhưng nay mềm như có bàn tay ai vỗ về.”

Nguồn gốc của vị thuốc

Đại Táo là quả chín phơi hoặc sấy khô của cây Táo ta (Ziziphus jujuba), thuộc họ Táo (Rhamnaceae). Khi quả đã chín đỏ, người ta hái về, chọn loại vỏ dày – ruột mềm – ngọt đậm, phơi kỹ cho đến khi vỏ sẫm đen, bên trong dẻo lại.

Táo khô càng sẫm, vị càng đậm – tính ôn và công năng càng rõ.
Là vị thuốc được dùng từ hàng ngàn năm – từ thang thuốc bổ khí đến bài thuốc an thần, điều kinh, dưỡng tỳ.

Thành phần – ngọt ấm – bồi bổ – điều hòa – làm nền tảng vững chắc cho khí huyết và vị khí

Đại Táo (3 – 5 quả, tương đương 10 – 20g) – vị ngọt, tính ôn – quy vào Tỳ – Vị – Tâm – Phế. Chứa nhiều đường tự nhiên, acid hữu cơ, vitamin C, protein, flavonoid, saponin… có tác dụng bổ trung ích khí – dưỡng huyết an thần – điều hòa vị khí – giảm độc tính của thuốc mạnh – nhuận phế – dưỡng da.

Phù hợp với người suy nhược, tỳ vị yếu, ăn kém, mỏi mệt, da xám, tim hồi hộp, ngủ không yên, huyết hư, kinh nguyệt không đều, mất máu sau sinh, trẻ em kém ăn.

Công dụng – bổ trung ích khí, dưỡng tỳ an thần, điều hòa thuốc mạnh, sinh tân nhuận phế, điều hòa vị khí, hỗ trợ tiêu hóa

Trong y học cổ truyền, Đại Táo có công năng:
bổ trung ích khí – dưỡng tỳ hòa vị – điều hòa các vị thuốc – an thần – dưỡng huyết – nhuận phế – sinh tân.
Thường dùng trong các chứng:

• Tỳ hư, ăn kém, bụng yếu, hay tiêu chảy.
• Huyết hư, da xanh, tim đập nhanh, mất ngủ.
• Mệt mỏi do khí huyết giảm, sau ốm, sau sinh.
• Dùng kèm với các thuốc mạnh như phụ tử, hoàng liên để điều hòa độc tính.
• Trẻ em biếng ăn, người già tỳ hư, yếu tiêu hóa.

Một số bài thuốc ứng dụng:

• Tứ quân tử thang: phối nhân sâm, bạch truật – bổ khí tỳ.
• Tứ vật thang: phối đương quy, bạch thược – bổ huyết điều kinh.
• Cam thảo đại táo thang: trị co quắp cơ, đau bụng do hàn.
• Quy tỳ thang: phối long nhãn, viễn chí – an thần dưỡng huyết.
• Thập toàn đại bổ: phối nhân sâm, thục địa – đại bổ khí huyết.

Cách lựa chọn dược liệu và bào chế

Đại Táo là quả chín của cây táo tàu – loại được trồng ở vùng đất cao khô, nơi nắng nhiều và gió hanh, giúp trái tích tụ đủ độ ngọt, độ ấm. Loại tốt là quả to đều, vỏ màu đỏ nâu sẫm hoặc ánh đen, da nhăn bóng tự nhiên, cùi dày mềm, cắn có vị ngọt bùi đậm đà, hạt nhỏ. Những quả lép, vỏ nhợt hoặc có mùi chua, mốc, xốp ruột đều không thể dùng làm thuốc.

Khi bào chế, Đại Táo thường được sấy nhẹ cho khô bớt, rồi dùng nguyên quả hoặc thái lát, có khi bỏ hạt tùy theo mục đích. Nếu để bổ trung, dưỡng tỳ vị – có thể sao vàng để tăng tính kiện vận; nếu muốn điều hòa các vị thuốc trong thang – thường để sống. Có nơi còn tẩm mật, hấp chín rồi sấy lại, gọi là “mật táo”, để dùng trong những bài thuốc bổ khí huyết, an thần. Dù cách nào, Đại Táo vẫn giữ được cái ngọt dịu ấm lành của mình – như hơi thở của người mẹ trong mỗi thang thuốc cổ truyền, làm dịu đi sự gắt gỏng của các vị thuốc cay, đắng, lạnh.

Bên cạnh những gì chúng ta đã biết thì…

… Đại Táo là vị thuốc trung dung, mang tính “mẹ” – ôn nhu – điều hòa – nâng đỡ toàn toa thuốc mà không lấn át ai:
• Có mặt trong đa số bài thuốc cổ phương – từ bổ khí, bổ huyết đến an thần, tiêu thực.
• Dùng trong hầu hết bài thuốc có phụ tử, hoàng liên, hoàng cầm để điều hòa độc tính, làm thuốc dễ hấp thu hơn.
• Y học hiện đại cho thấy: Đại Táo tăng miễn dịch, chống viêm, an thần, bảo vệ gan, chống dị ứng, dưỡng da.

Về cách bào chế ứng với công dụng:
• Sao vàng: kiện tỳ – dễ tiêu hóa hơn.
• Tẩm mật sao: tăng tác dụng bổ khí – dưỡng huyết.
• Sắc chung: luôn nấu cùng các vị thuốc khác để điều hòa toàn phương.
• Hãm trà: dùng cho người suy nhược, khó ngủ, thiếu máu.

Gia giảm tùy thể bệnh:

• Nếu ăn kém, tiêu chảy: phối bạch truật, cam thảo.
• Nếu mất ngủ, hồi hộp: phối viễn chí, liên nhục, toan táo nhân.
• Nếu sau sinh huyết hư, ít sữa: phối thục địa, đương quy, thông thảo.
• Nếu trẻ em suy nhược: nấu cháo với gạo nếp – táo – ý dĩ.

Đừng quên:

Đại Táo ngọt đậm – người tỳ hư sinh thấp, đàm nhiều, tiểu đường nên dùng thận trọng.
Không dùng quá liều – từ 3–5 quả/ngày là vừa phải.
Kỵ dùng chung với Cam toại, Nguyên hoa, Hải tảo – dễ sinh phản ứng bất lợi.

Đại Táo – quả ngọt mộc mạc của đất, vị thuốc của sự nâng đỡ thầm lặng, giữ cho lòng người không quá lạnh, cho dạ dày không quá trống, và cho toa thuốc không trở nên khắc nghiệt

Có những ngày người ta mệt – không vì ốm – mà vì lòng rối. Có những toa thuốc cần thêm một chút dịu ngọt để dễ đi vào tâm.
Đại Táo – không phải là nhân vật chính – nhưng là vị thuốc cứu lấy cân bằng.

“Không sắc như nhân sâm,
Không cay như quế chi,
Chỉ ngọt như tấm lòng,
Giữ cho thuốc thành thi…”