Cửu Tử – những hạt nhỏ khép lại cơn bồn chồn, đưa giấc ngủ trở về như thuyền trôi bến lặng

Không phải ai cũng biết đến Cửu Tử – cái tên nghe lạ mà gần, mộc mạc như tên người quê cũ, giản dị như một nắm hạt rang trong tay bà.
Nhưng trong thế giới của những người thường thao thức, lo âu, hay giật mình nửa đêm – thì Cửu Tử lại là một người bạn vô cùng thấu hiểu.

Người ta thường ví Cửu Tử như chiếc neo giữ tâm thần không trôi, giữ tinh huyết không tán, giữ cơn mỏi trong thận không kéo xuống từng bước chân.
Chẳng quá mạnh, chẳng quá nhanh – Cửu Tử lặng lẽ làm tròn vai, như một bài hát ru không lời.

Giai thoại – đêm mất ngủ và chén trà hạt lạ từ người mẹ già

Cô gái trẻ lo âu chuyện đời, đêm nào cũng trằn trọc, tim đập nhanh, ngủ mơ hoài.
Mẹ cô không nói nhiều, chỉ nấu một ấm nước – trong đó có vài hạt nhỏ màu đen, hơi thơm, hơi ngậy: Cửu Tử.

Cô uống xong, tim bớt bồn chồn, giấc ngủ đến không hay.
Sáng hôm sau, mẹ bảo:
– “Đó là hạt của những người không cần lời khuyên. Chỉ cần được lặng đi một chút.”

Tính vị và công năng – hạt đen nhỏ lặng, nhưng dẫn khí lắng xuống – đưa tâm về – giữ tinh lại

Cửu Tử có vị ngọt nhẹ, hơi đắng, tính bình, đi vào các kinh Thận – Tâm – Can.
Không xông lên như hương, không mạnh như thuốc tán, mà chậm – lắng – dẫn thần khí tụ lại.

• An thần, định tâm – khi hay hồi hộp, khó ngủ, mơ nhiều, dễ giật mình
• Bổ thận, ích tinh, bổ tủy – khi thận yếu, lưng gối đau mỏi, suy nhược sau bệnh
• Cố tinh – giảm mộng tinh, hoạt tinh, tiểu đêm
• Giúp tăng khả năng tập trung – giảm mệt mỏi thần kinh

Cửu Tử không quá phổ biến trong mọi toa, nhưng những ai từng dùng đều nhớ nó như nhớ một bài thơ chỉ đọc một lần mà ấm đến mãi sau.

Cách chọn thuốc tốt và các phương pháp bào chế

Cửu Tử là hạt của cây cải dầu, có kích thước nhỏ, màu nâu sẫm hoặc đen, hình tròn hơi dẹt, khi nhai có vị cay nhẹ, thơm đặc trưng. Khi chọn làm thuốc, người thầy thuốc thường tìm những hạt tròn đều, chắc mẩy, không lép, không lẫn bụi cát hay mối mọt. Hạt tốt khi vo nhẹ nghe tiếng giòn rụm, mà đưa lên tay ngửi vẫn còn phảng phất mùi dầu thực vật cay dịu.

Sau khi thu hái, Cửu Tử được làm sạch vỏ, đãi sạch sạn và phơi khô kỹ để tránh ẩm mốc. Khi dùng, người ta thường sao qua để tăng tính ôn, giảm tính trơn, và làm nổi rõ công năng bình suyễn, trừ đàm. Có bài thuốc cổ lại yêu cầu giã dập, sao với rượu hoặc tẩm gừng, giúp dẫn thuốc sâu hơn vào kinh phế, phá trệ khí và giảm ho hiệu quả hơn. Trong các thang trị hen, đàm nhiều, Cửu Tử thường đi cùng Bán Hạ, Hạnh Nhân, hoặc Ma Hoàng chế.

Chế biến Cửu Tử không quá phức tạp, nhưng phải đủ tỉ mỉ để giữ nguyên lớp dầu bên trong hạt – nơi dược khí cư ngụ. Và người thầy thuốc, khi dùng nó, cũng như mở một hũ dầu nhỏ để xoa dịu lồng ngực đang co thắt – cần đúng độ, đúng lúc, để từ một hạt nhỏ mà hóa thành hơi thở nhẹ nhõm cho người bệnh.

Bên cạnh những gì ta đã biết thì…

… Cửu Tử là tên gọi khác của hạt cây Bầu Đất đen (có nơi gọi là Bạch Tật Lê đen hoặc hắc tật lê tử) – mọc ở vùng núi cao, nơi khô ráo, mỗi lần thu chỉ được ít.
Tên gọi “Cửu Tử” mang nhiều tầng nghĩa: “chín hạt” – “cửu là lâu dài” – biểu trưng cho sự ổn định, dưỡng sâu, không bốc lên cũng không phân tán.

Một số cách dùng độc đáo:

• Tán bột, uống với nước ấm trước khi ngủ – an thần, trị mộng nhiều
• Tẩm rượu, sao nhẹ – dùng cho người thận hư, chân lạnh, hay mệt về chiều
• Phối cùng Viễn Chí, Phục Thần, Toan Táo Nhân – bài thuốc định tâm, an thần lâu dài
• Phối cùng Nhục Thung Dung, Thỏ Ty Tử, Tang Ký Sinh – hỗ trợ bổ thận, trị yếu sinh lý, tiểu đêm nhiều

Cũng có nơi cho Cửu Tử vào túi vải nhỏ, để gối đầu trẻ nhỏ hay quấy khóc ban đêm, như một mẹo dân gian truyền đời.

Nhắc bạn…

Cửu Tử là vị thuốc của sự tụ – của âm – của chìm xuống. Vậy nên:

• Người tỳ vị hư hàn, dễ lạnh bụng, tiêu hóa yếu – nên thận trọng
• Người đang bị phong nhiệt, cảm nóng, tiêu chảy – không dùng
• Không dùng đồng thời với thuốc tả hạ, thuốc có tính tán mạnh

Có những người không cần vỗ về – chỉ cần được đặt xuống thật nhẹ. Và có những vị thuốc không chữa bằng sự mạnh – mà bằng cách khiến thân tâm lắng lại như nước hồ lúc sáng sớm.

Cửu Tử – hạt nhỏ giữ tâm thần, làm giấc ngủ tròn và tiếng thở đều hơn mỗi khi đêm xuống

Không nổi, không chìm,
Không mạnh tay – mà vững.
Ngủ một giấc dài hơn,
Chỉ nhờ vài hạt nhỏ.

“Cửu Tử – hạt đen của yên bình,
Gom lại những chia rẽ bên trong.
Không làm ta quên lo nghĩ,
Chỉ giúp lòng bớt bồn chồn.”