Chỉ Xác – quả già thanh nhẹ, giáng khí trừ mãn, làm dịu những trướng tức ngực bụng âm ỉ

Trong mâm ngũ quả ngày Tết, trái cam là biểu tượng cho sự viên mãn – tròn đầy. Nhưng khi còn non, còn xanh, trái cam lại mang một công dụng khác – trị sự đầy trướng trong lòng người, làm tan những chỗ uất nghẹn, hành khí mạnh mẽ mà không làm tổn thương khí chính.

Ấy là Chỉ Xác – vỏ phơi khô của quả cam chua non, vị đắng thơm, tính ôn – một vị thuốc giải phóng bế tắc âm thầm, tiêu đi trướng khí âm ỉ nơi bụng, nơi ngực, nơi tâm.

Giai thoại – chuyện người đàn ông trướng bụng mà không tìm được bệnh

Có người đàn ông trung niên, bụng hay đầy, ăn uống kém, ngực tức, tinh thần u uất. Bao lần đi khám, không tìm ra bệnh. Gặp thầy thuốc già, ông chỉ hỏi: “Anh có hay thở dài không?” – người kia gật.

Ông cười hiền: “Đó là khí trệ, chưa bệnh về hình mà đã bệnh về khí. Hãy uống Chỉ Xác – Hậu Phác – Trần Bì vài hôm rồi kể ta nghe.”

Quả nhiên, chỉ sau ba thang, bụng nhẹ, hơi thông, tâm cũng dịu. Anh nói: “Thuốc gì mà nghe đắng thôi đã thấy bụng mình mở ra một chút…”

Nguồn gốc của vị thuốc

Chỉ Xác là quả phơi khô của cây Cam chua (Citrus aurantium), thuộc họ Cam (Rutaceae). Khác với Chỉ Thực (là quả non hơn, nhỏ hơn), Chỉ Xác được thu hái khi quả đã gần trưởng thành – nhưng vẫn còn xanh – mang tính hòa hoãn, ít phá mạnh, thích hợp dùng dài ngày cho người khí trệ.

Người ta thường cắt đôi quả cam, bỏ hạt, phơi khô – dược liệu có màu vàng nâu, thơm nhẹ, vị đắng, hơi cay.

Thành phần – đắng thơm, ôn hòa, tan khí nghẽn, tiêu trệ ấm áp

Chỉ Xác (4 – 10g) – vị đắng, tính hơi hàn – quy vào kinh Tỳ – Vị – Phế. Chứa flavonoid (naringin, hesperidin), tinh dầu, acid hữu cơ… có tác dụng hành khí – tiêu tích – giảm đầy – hóa đờm – kiện vị – thư trung.

Khác với Chỉ Thực thiên về phá, Chỉ Xác thiên về điều hòa – thông khí trệ mà không hao khí.

Công dụng – hành khí, tiêu tích, giảm đầy, hóa đờm, kiện vị

Trong y học cổ truyền, Chỉ Xác có công năng: hành khí tiêu tích – kiện vị trừ trệ – giảm đầy bụng – hòa trung – hóa đờm.
Thường dùng trong các chứng:
• Ăn không tiêu, bụng trướng, tức ngực, ợ hơi.
• Tỳ vị hư yếu, ăn ít, tiêu hóa chậm.
• Viêm đại tràng thể khí trệ – tiêu chảy xen táo.
• Đau ngực, tức sườn, khí uất.
• Ho đàm nhiều, nghẹn cổ, hơi thở nặng nề.

Một số bài thuốc ứng dụng:

• Chỉ xác hậu phác thang: phối hậu phác, trần bì – trị đầy tức, tiêu hóa kém.
• Tứ quân tử gia chỉ xác: hỗ trợ tiêu thực – kiện tỳ.
• Bán hạ chỉ xác thang: phối bán hạ, phục linh – trị ho đàm đầy tức ngực.
• Chỉ xác ngưu tất thang: trị đau tức ngực, khí uất hông sườn.

Cách lựa chọn dược liệu và bào chế

Chỉ Xác là quả chín già (nhưng chưa hoàn toàn chín mềm) của cây cam chua, thường được hái vào độ thu khi quả đã phát triển gần tròn đầy. Vị thuốc tốt là quả to hơn Chỉ Thực, màu vàng nâu hoặc nâu sẫm, vỏ dày, mặt cắt có nhiều tinh dầu, múi chưa bung hạt, mùi thơm nhẹ, vị đắng dịu hơn và hậu hơi chua. Những quả quá già, mềm nhũn, lên mốc hoặc đã lên men thì không nên dùng.

Sau khi hái, quả được bổ đôi hoặc cắt lát, phơi khô trong bóng râm hoặc sấy nhẹ đến khi giòn khô đều. Có thể sao vàng để tăng khả năng kiện tỳ, hóa trệ, hoặc sao cháy nếu dùng trong các chứng tích trệ lâu ngày. So với Chỉ Thực, Chỉ Xác có công năng mềm mỏng hơn, phù hợp với các chứng đầy tức nhẹ, tiêu hóa kém, khí uất không thông. Mỗi lát Chỉ Xác, khi đi vào thang thuốc, như mở ra một khoảng trống nhẹ nhàng giữa những tích tụ rối rắm trong bụng – giúp người bệnh thở nhẹ hơn, ăn ngon hơn, và lòng dạ cũng sáng sủa trở lại.

Bên cạnh những gì chúng ta đã biết thì…

… còn nhiều điều khiến trái cam non này trở thành vị thuốc quý trong nhóm hành khí – tiêu tích:
• Chỉ Xác không phá mạnh như Chỉ Thực, thích hợp với người thể hư, bụng yếu, dùng lâu ngày không mệt.
• Dù là vị hành khí, nhưng nếu phối hợp với thuốc bổ – lại giúp bổ thấm sâu hơn – đưa khí thông, giúp vị dưỡng.
• Dùng trong phối hợp trị viêm dạ dày, đại tràng mạn, chán ăn, tiêu hóa kém, bụng ấm mà đầy – rất an toàn.

Về cách bào chế ứng với công dụng:
• Sao vàng: giảm tính kích ứng, tăng tác dụng kiện vị, hóa trệ.
• Tẩm gừng: trị đầy bụng do lạnh, khí trệ do hư hàn.
• Tán bột hòa hoàn: tiện dùng lâu ngày – không gây mệt.
• Nấu nước ấm với trần bì: uống hằng ngày giúp khí thông – tiêu thực.

Gia giảm tùy thể bệnh:

• Nếu bụng đầy, ăn không tiêu: phối trần bì, mộc hương, hậu phác.
• Nếu ngực tức, ợ hơi, trào ngược: phối sa nhân, bạch truật, cam thảo.
• Nếu viêm đại tràng thể khí trệ: phối bạch truật, ý dĩ, bạch linh.
• Nếu ho đàm nhiều, tức ngực: phối bán hạ, bối mẫu, tang bạch bì.

Đừng quên:

Chỉ Xác tuy lành, nhưng người khí hư quá nặng, tỳ hư tiêu chảy nhiều nên phối cùng thuốc bổ khí – không dùng đơn độc.
Không nên dùng sai liều – dễ hao khí chính nếu dùng kéo dài không phối hợp đúng.
Không dùng cho phụ nữ có thai nếu không có chỉ định rõ ràng.

Chỉ Xác – đắng thơm mà dịu, làm tan trệ khí, nhẹ bụng, thông trung tiêu như gió đầu mùa

Có những uất kết không hiện hình, chỉ khiến ta thở dài, ăn kém, ngủ chẳng sâu. Những lúc ấy, một vị thuốc như Chỉ Xác – đắng nơi đầu lưỡi nhưng thơm nơi bụng – làm thông dòng khí – giải tỏa uẩn ức – dịu đi cái trướng tức âm thầm.

Một trái cam non – không dùng để ăn, mà để chữa – chữa cái nghẹn trong tâm, cái đầy trong bụng, cái trệ trong đường tiêu.

“Đắng thơm từ quả non,
Mở trệ khí u hoài.
Thông dạ – nhẹ gan ruột,
Ngực thở được thảnh thơi…”