Chỉ Thực – trái nhỏ vị đắng, phá khí tiêu tích, làm tan khối đầy cứng ngầm trong trung tiêu

Nếu như Chỉ Xác là vị thuốc nhẹ nhàng như gió đầu mùa – khai thông trệ khí từ từ, thì Chỉ Thực lại như cơn gió xoáy nhỏ giữa lòng ngực đầy – phá tan ứ tích, giáng khí trệ, làm thông nơi bụng bế. Cả hai cùng đến từ quả cam chua non, nhưng ở Chỉ Thực, là sự mạnh mẽ trong dáng dấp nhỏ bé – là chất thuốc dành cho trệ tích đã lâu – không thể hòa hoãn.

Chỉ Thực – vì thế không dành cho mọi người – mà dành cho những ai đã chịu đựng lâu ngày sự đầy tức trong lồng ngực, sự cứng bụng ở vùng thượng vị, sự bế tắc nơi trung tiêu khó hóa.

Giai thoại – chuyện thầy lang dùng quả non trị bụng cứng như đá

Một người đàn ông trẻ, sau nhiều bữa tiệc lớn, ăn uống dồn dập, bụng chướng cao, rắn như đá, không đi tiêu, không trung tiện. Bao thuốc nhuận hạ đều không hiệu quả.

Thầy thuốc đến, xem mạch, bảo: “Không phải táo bón, mà là khí trệ tích nghẹn.” Rồi lấy ra Chỉ Thực – Hậu Phác – Đại Hoàng – Trần Bì. Sắc một thang, uống vào, chưa đến một canh giờ đã nghe bụng óc ách, khí thoát, đi tiêu được. Người bệnh ngồi dậy, ngực nhẹ như trút đá.

Chỉ một quả cam non – đã mở được cánh cửa bụng bế từ lâu.

Nguồn gốc của vị thuốc

Chỉ Thực là quả non phơi khô của cây Cam chua (Citrus aurantium), thuộc họ Cam (Rutaceae). Quả được thu hái khi còn nhỏ, cứng – thường là từ lúc còn bé bằng đầu ngón tay cái – lúc dược tính tập trung mạnh mẽ nhất.

Khác với Chỉ Xác (quả gần chín) thì Chỉ Thực là quả rất non, có sức công phá khí trệ – tiêu tích mạnh hơn, dùng trong các chứng bế tắc cấp tính, bụng cứng trướng, tiêu hóa đình trệ kéo dài.

Thành phần – đắng thơm, giáng khí, phá tích mạnh mà sâu

Chỉ Thực (3 – 9g) – vị đắng, cay, tính hơi hàn – quy kinh Tỳ – Vị – Phế – Đại trường. Chứa flavonoid (hesperidin, naringin), tinh dầu, acid hữu cơ… có tác dụng giáng khí – phá tích – tiêu trệ – hóa đờm – chỉ thống – tiêu sưng.

Khác với Chỉ Xác thiên về hòa hoãn, Chỉ Thực chuyên dùng khi bụng trướng cứng, khí nghẽn không thông, ngực đầy, không muốn ăn, khó đi ngoài.

Công dụng – giáng khí, phá trệ, tiêu tích, hóa đờm, thông trung tiêu

Trong y học cổ truyền, Chỉ Thực có công năng: phá khí trệ – tiêu tích – giáng nghịch – hóa đờm – kiện vị – giảm đau.
Thường dùng trong các chứng:
• Ăn không tiêu, bụng đầy trướng, ợ hơi, chán ăn.
• Tích trệ lâu ngày – bụng cứng như đá, đại tiện khó.
• Khó thở, ngực tức, khí nghẹn, trung tiện bí.
• Ho khò khè nhiều đàm, đàm kết dính không khạc ra.
• Viêm đại tràng mạn, khí trệ gây táo hoặc tiêu chảy xen kẽ.

Một số bài thuốc ứng dụng:
• Chỉ thực đại hoàng thang: phối đại hoàng, hậu phác – phá tích mạnh.
• Tứ nghịch tán gia chỉ thực: phối chỉ xác, trần bì – điều khí hạ nghịch.
• Hoắc hương chính khí tán: có chỉ thực trong điều trị tiêu chảy do thấp trệ.
• Chỉ thực bán hạ thang: trị ho nhiều đàm, tức ngực, khó khạc.

Cách lựa chọn dược liệu và bào chế

Chỉ Thực là quả non phơi khô của cây cam chua (hoặc chanh chua), thường được hái vào lúc quả còn xanh, vỏ dày, múi chưa nở căng – khi ấy khí vị mới ngưng tụ mạnh nhất. Vị thuốc tốt là quả tròn nhỏ, vỏ dày, màu xanh sẫm hoặc ngả vàng nâu, mặt cắt ngang thấy nhiều dầu, mùi thơm nhẹ, vị đắng và hơi chua. Những quả lép, khô giòn, không có mùi thơm hoặc có vết mốc là không nên dùng.

Sau khi hái, quả được bổ đôi hoặc cắt lát mỏng, bỏ hạt nếu cần, rồi phơi khô trong râm hoặc sấy nhẹ. Tùy vào phương thuốc mà có thể sao vàng để giảm tính hàn, hoặc sao cháy để tăng khả năng tiêu tích, hành khí mạnh hơn. Chỉ Thực – tuy là một quả nhỏ – nhưng khi đi vào thang thuốc lại như một luồng gió đẩy lùi những tắc nghẽn uất trệ, giúp tỳ vị nhẹ đi, lồng ngực bớt đầy, tâm trí cũng vì thế mà thông suốt hơn.

Bên cạnh những gì chúng ta đã biết thì…

… còn nhiều điều khiến Chỉ Thực là vị thuốc “phá trệ” không thể thiếu trong nhiều toa trị tiêu hóa:
• Chỉ Thực tuy phá mạnh nhưng khi dùng đúng – lại giúp khí lưu thông – vị hóa – không hại khí chính.
• Có thể tẩm gừng để giảm tính hàn, sao vàng để điều hòa – phù hợp với người bụng lạnh.
• Trong phối hợp với các vị kiện tỳ, bổ trung – Chỉ Thực giúp các thuốc bổ thấm sâu hơn, không gây bế khí.

Về cách bào chế ứng với công dụng:
• Sao vàng: tăng tác dụng kiện vị – trừ hàn.
• Tẩm gừng: trị trướng bụng do hàn trệ.
• Tán bột hoàn tán: dùng lâu ngày với người tiêu hóa chậm.
• Sắc phối đại hoàng – trần bì: trong trệ nặng, bụng đầy như đá.

Gia giảm tùy thể bệnh:

• Nếu bụng đầy, trướng cứng, không tiêu: phối đại hoàng, hậu phác, mộc hương.
• Nếu ngực tức, khí nghẹn: phối hương phụ, sa nhân, trần bì.
• Nếu tiêu hóa chậm, ăn ít, chán ăn: phối bạch truật, cam thảo, mạch nha.
• Nếu ho đàm đặc, khò khè: phối bối mẫu, bán hạ, xuyên bối.

Đừng quên:

Chỉ Thực phá khí mạnh – người khí hư, tỳ hư, hư nhược lâu ngày không nên dùng đơn độc.
Không dùng liều cao cho phụ nữ có thai.
Không phối cùng các thuốc quá bổ – dễ gây bế trệ nếu không điều phối hợp lý.

Chỉ Thực – quả non mà mạnh, phá trệ, giáng khí, làm nhẹ đi từng hơi thở, từng bữa ăn

Có những chỗ nghẹn trong bụng, không phải do thức ăn – mà do khí trệ tích lại theo năm tháng. Có những tiếng thở dài – không vì buồn – mà vì bụng không nhẹ, ngực không thông.

Chỉ Thực – tuy nhỏ – nhưng có thể mở được lối đi cho hơi thở, cho trung tiêu, cho niềm vui trong từng bữa ăn trở lại.

“Cam non mà phá mạnh,
Mở bế trệ trong lòng.
Hơi thở thông – bụng dịu,
Khí thuận, dạ thong dong…”