23/04/2025

Cam Thảo – vị ngọt lành cuối cùng còn đọng trong bát thuốc xưa

Có một vị thuốc không mạnh mẽ như Phụ Tử, không sâu cay như Hoàng Liên, không bốc như Quế, nhưng lại hiện diện trong hầu hết các phương thuốc cổ truyền. Một người bạn êm dịu, đứng phía sau, nhưng ôm trọn vai trò điều hòa, dẫn dắt, vỗ về…

Cam Thảo – cái tên nghe đã thấy ngọt. Nhưng cái ngọt ấy không phải kiểu ngọt làm ta mê, mà là vị ngọt nhẹ như một tiếng “ừ” khi lòng đang chênh vênh. Một lát rễ vàng nhạt, khi thả vào ấm thuốc đang sôi, như khiến cả bài thuốc trở nên hiền hòa, dễ đi vào lòng người hơn.

Người xưa gọi Cam Thảo là thiện dược – thuốc lành. Lành từ tính vị, lành trong cách mà nó cư xử với các vị thuốc khác, lành trong cái cách nó bước nhẹ vào tỳ vị, làm dịu ho, mát họng, nâng khí, nuôi huyết, điều hòa mà không tranh giành.

Một lát Cam Thảo mỏng, cũng làm ấm cả phương thuốc

Ở một tiệm thuốc nhỏ nơi phố cổ, người thầy thuốc già mỗi chiều đều nấu một ấm nước Cam Thảo để uống sau một ngày bắt mạch, kê đơn. Ông bảo:
– “Cả ngày dùng lời để chữa người, đến cuối ngày cần một vị thuốc dùng lời để chữa lại chính mình. Cam Thảo ngọt – như tiếng nói được hồi sinh.”

Nguồn gốc – từ lòng đất khô cằn đến ngọt lành nơi đầu lưỡi

Cam Thảo (甘草) là rễ của cây Glycyrrhiza uralensis, thuộc họ Đậu. Cây mọc ở những vùng đất khô cằn của Trung Á, Tây Bắc Trung Quốc – nơi tưởng không có gì sống nổi. Thế mà Cam Thảo sống. Không chỉ sống, mà chắt chiu vị ngọt từ chính sự khô hạn, rồi đem cái ngọt ấy dâng tặng cho người.

Ở Việt Nam, còn có Cam Thảo Nam (Scoparia dulcis) – không cùng họ, tính vị khác biệt – thường dùng làm trà hoặc bài thuốc đơn giản.

Tính vị và công năng – như dòng mật ong nhẹ chảy qua từng tạng phủ

Cam Thảo mang vị ngọt – tính bình hoặc hơi hàn, đi vào các kinh Tỳ – Vị – Phế – Tâm.
Nó không xông lên, không lặn xuống, mà lan nhẹ theo các đường kinh mạch, vừa tưới mát những nơi nóng rát, vừa làm dịu những nơi co thắt, vừa làm mềm những đoạn căng cứng.

Công năng chủ yếu:
• Bổ khí, kiện tỳ – khi người mệt mỏi, suy nhược
• Nhuận phế, chỉ khái – khi ho khan, ho gió, đau họng
• Thanh nhiệt, giải độc – khi nổi mẩn, dị ứng, mụn nhọt
• Điều hòa các vị thuốc, giảm độc tính, dẫn thuốc vào kinh
• Chỉ thống – khi dạ dày đau co thắt, do khí uất

Cam Thảo thường đứng ở cuối toa, nhưng lại là người chốt lại giai điệu của cả một khúc thuốc, giống như tiếng ngân cuối cùng khiến một bài nhạc trở nên trọn vẹn.

Cách chọn thuốc tốt và các phương pháp bào chế

Cam Thảo – vị ngọt lành của đất – khi được dùng làm thuốc phải là rễ khô, thân chắc, màu vàng sáng, có vân mịn, thơm nhẹ. Loại tốt thường được chẻ dọc thành miếng dài, trong ruột đặc, vị ngọt thanh mà không gắt. Cam Thảo bẻ ra có tơ xơ mịn, tỏa hương dịu – ấy là thứ đã gom đủ tinh khí trời đất.

Tùy mục đích sử dụng, Cam Thảo có thể dùng sống để thanh nhiệt, giải độc; hoặc sao vàng để kiện tỳ, điều hòa trung khí. Khi cần tăng tính ôn, người ta sao với mật – gọi là Cam Thảo Chích, thường dùng trong các bài thuốc bổ khí, dưỡng tâm.

Chế Cam Thảo là một việc nhẹ tay mà không hề giản đơn. Sao quá lửa, vị sẽ khét và mất ngọt; sao thiếu, lại chẳng phát huy được công năng. Người thầy thuốc, khi sao lát Cam Thảo, cũng như đang hong nắng một nụ cười – vừa đủ ấm để lan tỏa, không để cháy đi phần hiền lành của đất.

Bên cạnh những gì ta đã biết thì…

Ít ai để ý rằng, Cam Thảo có nhiều cách chế biến, và mỗi cách lại ứng dụng cho một mục đích rất riêng.

Cam Thảo sống (sinh Cam Thảo) dùng để thanh nhiệt, giải độc, trị ho, làm dịu cổ họng, chống loét dạ dày. Vị mát, nhẹ, thích hợp dùng ngắn ngày.

Cam Thảo sao vàng có vị ấm hơn, dùng để kiện tỳ, bổ khí, tốt cho người mỏi mệt, ăn kém, hay tiêu chảy do hư hàn.

Cam Thảo chích mật (tẩm mật ong rồi sao) có vị ngọt đậm, ấm hơn, dùng khi muốn bổ khí mạnh, an trung, nâng sức tỳ vị, điều hòa thuốc cay nóng.

Cam Thảo tán bột – ngậm thường được dùng để trị viêm họng, khản tiếng, đau cổ rát nhẹ – một ứng dụng giản dị mà nhiều thầy thuốc già rất yêu.

Cam Thảo thang là cách nấu cùng gạo tẻ, một số thầy thuốc cổ dùng cho trẻ con biếng ăn, gầy yếu, ho lâu ngày – món thuốc nhẹ nhàng như bát cháo đầu thu.

Đừng quên…

Dù ngọt lành, nhưng Cam Thảo cũng có những điều nên nhớ.
Vị thuốc này chứa glycyrrhizin – có thể gây giữ nước, tăng huyết áp, làm hạ kali máu nếu dùng quá liều hoặc kéo dài.

Vậy nên:

• Người cao huyết áp, suy tim, phù nề, rối loạn điện giải – không nên dùng kéo dài hoặc tự ý dùng liều cao
• Người đang dùng thuốc lợi tiểu giữ kali, corticoid, digoxin – cần hỏi ý kiến lương y hoặc bác sĩ
• Trẻ nhỏ dùng liều rất thấp, tốt nhất nên có kê đơn

Vị thuốc càng ngọt, càng nên dùng trong chừng mực. Dùng đúng, Cam Thảo là bạn lành. Dùng quá, có khi lại khiến thân mình ngập lụt bởi chính vị ngọt ấy.