Bồ Hoàng – phấn hoa tơ mảnh, vị thuốc hoạt huyết tán ứ, vừa cầm máu vừa làm tan đau

Có những vị thuốc nhìn mong manh như bụi phấn – vàng óng như sợi nắng – nhẹ nhàng như tơ trời – nhưng sức mạnh lại khiến những cơn đau huyết ứ phải lùi bước. Ấy chính là Bồ Hoàng – phấn hoa của cây cỏ nếp – nhỏ bé nhưng kỳ diệu, vừa chỉ huyết, vừa tán ứ, lại vừa làm dịu những cơn đau trướng do huyết bế.

Người ta ví Bồ Hoàng như một ngọn gió nhẹ thổi vào huyết mạch đang đóng, làm tan đi những ứ nghẽn, cầm lại những chảy tràn, làm mềm chỗ bầm, làm ấm lại dòng máu đang đọng.

Giai thoại – chuyện người con gái bế kinh và nắm phấn hoa từ ruộng cỏ nếp

Có cô gái trẻ, tháng nào cũng đau bụng dữ dội, kinh không thông, sắc mặt xanh xao. Thầy thuốc trong vùng đến, không dùng đại bổ, chỉ cho một nắm Bồ Hoàng, phối cùng Ngưu Tất, Xuyên Khung, Ích Mẫu, sắc uống ba ngày liền.

Kỳ ấy, kinh ra đều, đau giảm hẳn. Cô ngạc nhiên: “Chỉ là phấn hoa cỏ nếp mà làm được điều kỳ lạ vậy sao?” Thầy chỉ mỉm cười: “Vàng bụi – nhưng là bụi của mạch máu. Nhẹ – mà thông được ứ, mạnh – mà không hại người.”

Nguồn gốc của vị thuốc

Bồ Hoàng là phấn hoa chín phơi khô của cây Cỏ nếp (Typha angustifolia L.), còn gọi là hương bồ, hương mao – thuộc họ Cói (Typhaceae). Cây thường mọc hoang ở bờ ao, ruộng nước, bãi lầy khắp các tỉnh miền Bắc và Trung Việt Nam.

Vào mùa hè, khi hoa cỏ nếp ngả màu vàng sẫm, người ta hái về, lấy phần phấn hoa mịn như bột, phơi khô, bảo quản kín – chính là Bồ Hoàng.

Thành phần – nhẹ mà sâu, tán ứ chỉ huyết, không hại chính khí

Bồ Hoàng (3 – 6g) – vị ngọt, tính bình – quy kinh Can – Tỳ – Tâm bào. Chứa flavonoid, chất xơ, tanin, các acid hữu cơ… có tác dụng hoạt huyết – tán ứ – chỉ huyết – giảm đau – tiêu viêm nhẹ.

Đặc biệt, Bồ Hoàng có tác dụng kép: vừa chỉ huyết (cầm máu) lại vừa tán ứ (làm tan máu ứ) – điều mà ít vị thuốc nào có được. Nó giúp giảm đau do huyết ứ mà không gây ứ thêm – cầm máu mà không khiến huyết bị ngăn trệ.

Công dụng – hoạt huyết, tán ứ, chỉ huyết, giảm đau, điều kinh

Trong y học cổ truyền, Bồ Hoàng có công năng: hoạt huyết – tán ứ – chỉ huyết – điều kinh – tiêu thũng – giảm đau.
Thường dùng trong các chứng:
• Kinh nguyệt không đều, đau bụng kinh, bế kinh.
• Bầm tím do chấn thương, máu tụ, sưng đau.
• Xuất huyết dưới da, nôn ra máu, đi tiêu ra máu.
• Sau sinh huyết ứ chưa ra hết, đau bụng kéo dài.

Một số bài thuốc ứng dụng:
• Bồ Hoàng Tán ứ thang: phối xuyên khung, đào nhân, hồng hoa – trị kinh bế, đau kinh do ứ huyết.
• Cầm máu thang: phối ngẫu tiết, bạch cập – trị xuất huyết nhẹ.
• Thang tiêu thũng bầm tím: phối kê huyết đằng, đương quy, hương phụ.
• Bài thuốc sau sinh ứ trệ: phối ích mẫu, ngưu tất, đại hoàng.

Cách lựa chọn dược liệu và bào chế

Bồ Hoàng là phấn hoa của cây cỏ năn (thuộc chi Typha) – loài cây mọc ven ao hồ, đầm lầy, nở hoa vàng vào giữa hạ. Để làm thuốc, người ta phải thu hái đúng lúc phấn vừa rộ, chưa rụng, khi ấy hương hoa còn thơm nhẹ, phấn mịn vàng tươi, không vón cục. Phấn phải được sàng lọc kỹ, không lẫn tạp chất, đất cát hay xơ sợi từ bông hoa – bởi chỉ một chút tạp cũng làm giảm hiệu lực và gây kích ứng.

Sau khi thu gom, Bồ Hoàng được phơi trong bóng mát cho khô, rồi tán thành bột mịn, bảo quản kín trong lọ tránh ẩm. Khi dùng, tùy mục đích mà có thể sao cháy (gọi là Bồ Hoàng Thán) để tăng hiệu quả cầm máu, hoặc để sống trong các bài thuốc tán ứ, hành huyết, trị bế kinh, đau do chấn thương. Nhìn bên ngoài tưởng chỉ là bụi hoa mong manh, nhưng Bồ Hoàng lại mang trong mình công năng điều huyết sâu sắc – vừa có thể ngừng chảy máu, vừa giúp tan đi những khối huyết tụ âm ỉ, đem lại sự lưu thông và cân bằng cho huyết mạch.

Bên cạnh những gì chúng ta đã biết thì…

… còn nhiều điều khiến phấn hoa cỏ nếp này trở thành một vị thuốc quý trong kho tàng Đông y:
• Tác dụng vừa cầm máu, vừa tán ứ giúp nó trở thành một trợ thủ trong cả cấp cứu chảy máu và điều trị huyết ứ mãn tính.
• Có thể dùng sống để hoạt huyết, tán ứ, hoặc sao cháy để cầm máu.
• Trong dân gian, Bồ Hoàng còn được dùng trộn với rượu hoặc mật ong – bôi ngoài trị sưng đau, bầm tụ.

Về cách bào chế ứng với công dụng:
• Dùng sống (sao vàng nhẹ): để hoạt huyết – điều kinh – tiêu ứ đau.
• Sao cháy đen: để chỉ huyết – cầm máu.
• Tán bột: phối với các bài hoàn tán – tiện dùng và thẩm thấu nhanh.

Gia giảm tùy thể bệnh:

• Nếu đau kinh – bế kinh: phối với ích mẫu, xuyên khung, ngưu tất.
• Nếu xuất huyết nhẹ: phối với ngẫu tiết, trắc bá diệp, bạch cập.
• Nếu bầm tụ sau chấn thương: phối kê huyết đằng, tô mộc, tô hợp hương.
• Nếu sau sinh huyết trệ, bụng đau: phối đại hoàng, xuyên luyện tử.

Đừng quên:

Bồ Hoàng tuy nhẹ mà mạnh – người không có huyết ứ, không chảy máu – không nên dùng.
Phụ nữ có thai không được tự ý dùng – có thể ảnh hưởng thai khí.
Không nên dùng liều cao, dài ngày – dù là vị thuốc lành, vẫn cần biết đúng lúc.

Bồ Hoàng – bụi phấn nhẹ mà sâu, làm tan đau, làm dịu huyết, làm thông kinh lạc

Một hạt phấn hoa – có thể là hương dịu trên áo, nhưng cũng có thể là thuốc làm tan đi những huyết ứ âm thầm trong cơ thể.
Bồ Hoàng – không đao kiếm, không đại phá – chỉ lặng lẽ, mảnh như sợi gió, mà làm thông những gì đã bế, làm dịu những gì đã đau.

“Phấn hoa nhẹ như gió,
Mà tán được ứ sầu.
Chỉ huyết – tan đau nhức,
Cho lòng lại nhiệm màu…”