Bán Hạ – củ nhỏ từ đất, vị thuốc hóa đàm, giáng nghịch, giúp lòng người lắng lại giữa cơn trào ngược
Có những vị thuốc không thể dùng ngay khi hái lên từ đất, mà phải qua bàn tay người thuốc mới nên hình nên tướng. Bán Hạ là một vị như vậy – có độc, nhưng quý – nhỏ bé, nhưng mạnh mẽ. Củ của nó thô ráp, trắng đục, nhưng bên trong ẩn chứa sức mạnh hóa đàm, trừ thấp, làm dịu những cơn buồn nôn, nghẹn ứ, đàm trệ trong cổ họng – cả nghĩa bóng lẫn nghĩa đen.
Bán Hạ, dù mang tên là “một nửa mùa hạ”, nhưng sức thuốc lại dồi dào như giữa tiết trời oi ả – mạnh mà cần chế, cay mà cần điều – giống như một con người cá tính mà phải thấu hiểu mới có thể ở gần lâu dài.
Giai thoại – chuyện vị thầy thuốc và tiếng ợ nghẹn giữa đêm mưa
Có người đàn ông mắc chứng trào ngược lâu ngày, cổ họng lúc nào cũng như có vật vướng, ăn không ngon, ngủ chẳng yên. Đêm nọ, giữa cơn mưa đầu hạ, ông gặp một lão y già. Thầy thuốc nghe mạch, không nói nhiều, chỉ đưa ông thang thuốc gồm Bán Hạ chế, Trần Bì, Sinh Khương, Phục Linh.
Ông dùng vài hôm, tiếng ợ nghẹn bớt hẳn, lòng nhẹ như gió mát sau mưa. Thầy chỉ nói: “Nhiều khi, cái nghẹn ở cổ chẳng phải do thức ăn – mà do thấp đàm không giáng, do tỳ khí yếu, do tâm chưa an.”
Nguồn gốc của vị thuốc
Bán Hạ là phần thân rễ củ đã chế biến từ cây Typhonium trilobatum hoặc Pinellia ternata, họ Ráy (Araceae). Loài cây nhỏ, ưa đất ẩm, mọc hoang nhiều ở các vùng trung du Bắc Bộ, Trung Bộ, hoặc được trồng làm dược liệu.
Củ tươi có độc, gây ngứa rát niêm mạc. Để dùng được, cần chế kỹ bằng nước gừng, nước vôi hoặc cam thảo, gọi là Chế Bán Hạ hoặc Bán Hạ chế gừng – khi ấy mới hóa giải độc tố, làm mềm tính, mà vẫn giữ được dược lực.
Thành phần – nhỏ mà mạnh, độc mà quý, cay mà hóa
Bán Hạ (4 – 8g, đã chế) – vị cay, tính ôn, hơi có độc – quy kinh Tỳ – Vị – Phế. Chứa alkaloid, calcium oxalate, flavonoid… có tác dụng hóa đàm – giáng nghịch – chỉ ẩu (chống nôn) – hòa vị – trấn tĩnh – tiêu thũng.
Đặc biệt, Bán Hạ chuyên dùng trong các thể đàm thấp gây nghẹn cổ, nôn mửa, ho đàm dẻo, đầy trướng dạ dày, chóng mặt, thần kinh dao động.
Công dụng – hóa đàm, giáng nghịch, hòa vị, chỉ ẩu, tiêu thũng, trấn tĩnh
Trong y học cổ truyền, Bán Hạ có công năng: hóa đàm – giáng nghịch – hòa vị chỉ ẩu – tiêu thũng – an thần nhẹ.
Thường dùng trong các chứng:
• Ho đàm dẻo, khó khạc, tức ngực, buồn nôn.
• Nôn khan, buồn nôn, ợ nghẹn, trào ngược dạ dày.
• Cảm giác “hòn bi” nghẹn cổ – do đàm khí uất trệ (mai hạch khí).
• Choáng váng, hoa mắt, tỳ vị yếu, ăn vào buồn nôn.
Một số bài thuốc ứng dụng:
• Nhị Trần Thang: phối Trần Bì, Phục Linh – trị đàm thấp, ho, đầy trướng.
• Bán Hạ Sinh Khương Thang: phối gừng sống – trị nôn do lạnh vị.
• Tiểu Bán Hạ Thang: trị mai hạch khí – nghẹn cổ do khí uất.
• Lục Quân Tử Thang: phối sâm truật – trị tỳ hư sinh đàm, ăn không tiêu.
Cách lựa chọn dược liệu và bào chế
Bán Hạ là củ con (thân rễ) của cây Bán Hạ, thường mọc hoang nơi đất ẩm mát, rìa ruộng, bờ khe. Vị thuốc tốt là củ tròn đều, chắc nặng, vỏ ngoài màu nâu ngả vàng, mặt hơi sần, ruột trắng đục, ít xơ, mùi hăng nhẹ. Khi cắt ngang có vân rõ và bột dẻo. Những củ nhỏ lép, mốc trắng, mềm nhũn hoặc khô vụn là loại kém, không dùng làm thuốc.
Do chứa độc tính tự nhiên (gây tê, rát họng), Bán Hạ không bao giờ được dùng sống. Sau khi thu hoạch, phải qua bào chế cẩn thận: thường là ngâm nước vo gạo, bóc vỏ sạch, ngâm gừng tươi hoặc nước vôi trong để khử độc, rồi đồ chín, phơi khô – gọi là Bán Hạ chế. Có những phương thang còn yêu cầu sao với gừng, cam thảo hoặc tẩm rượu để tăng hiệu lực hóa đàm, chỉ ẩu, giáng nghịch. Nhỏ bé và độc, nhưng khi được chế đúng cách, Bán Hạ lại trở thành người bạn âm thầm giúp thông suốt những rối loạn sâu kín trong tỳ vị, đàm khí và tâm thần.
Bên cạnh những gì chúng ta đã biết thì…
… vẫn còn những điều khiến vị thuốc này luôn cần sự tôn trọng:
• Bán Hạ không chỉ trị đàm – trị nôn mà còn có khả năng trấn tĩnh thần kinh, được dùng trong các chứng ám ảnh, lo âu nhẹ do đàm ẩn ở tâm bào.
• Khi dùng lâu dài trong các bài cổ phương, Bán Hạ giúp ổn định dạ dày, làm nhẹ tâm trí, giảm triệu chứng rối loạn thần kinh thực vật.
• Trong dân gian, giã sống đắp ngoài còn dùng trị mụn nhọt sưng đau, viêm tuyến vú, viêm tấy răng lợi.
Về cách bào chế ứng với công dụng:
• Tẩm gừng – sao khô để chỉ nôn, giáng nghịch.
• Ngâm nước vôi, rửa sạch, phơi khô – để giảm độc, dùng an toàn.
• Có thể phối cam thảo, trần bì, phục linh để điều hòa tính vị, tăng hiệu quả.
Gia giảm tùy thể bệnh:
• Nếu nôn mửa do lạnh vị: phối sinh khương, đại táo.
• Nếu ho đàm đặc, ngực tức: phối trần bì, mạch môn, tang bạch bì.
• Nếu nghẹn cổ, mai hạch khí: phối hương phụ, uất kim, chỉ thực.
• Nếu chóng mặt, hoa mắt do đàm ẩn: phối thiên ma, cẩu tích, phục thần.
Đừng quên:
Bán Hạ có độc, tuyệt đối không dùng sống – phải qua chế biến đúng cách.
Người tỳ hư nặng, phụ nữ có thai, trẻ nhỏ – không tự ý dùng nếu không có hướng dẫn.
Không nên dùng cùng các thuốc hàn lương mạnh hoặc thuốc bổ âm quá nhiều.
Bán Hạ – củ thuốc nhỏ mà sâu, hóa đàm, giáng nghẹn, giúp lòng yên trở lại
Có những cảm giác nghẹn nơi cổ, không vì thức ăn, mà vì tỳ vị yếu, khí uất, đàm trệ… Lúc ấy, chỉ cần một thang thuốc có Bán Hạ – chế kỹ, phối tinh tế – là có thể làm dịu được cổ họng, làm nhẹ ngực, khiến tâm trí thôi phiền uất. Một củ nhỏ, có gai mà hóa mềm, có độc mà hóa an, như người từng trải – cay để chữa, mạnh để giữ lòng người yên.
“Củ nhỏ mà nhiều nghĩa,
Dưới đất ẩn cay nồng.
Hóa đàm cho ngực nhẹ,
Giáng nghẹn để lòng không…”
