Bạch Phụ Tử – gốc củ cay nồng, vị thuốc trừ hàn, khu phong định thống đầy thâm hậu
Có những vị thuốc không dịu dàng, không nhẹ nhàng như cỏ hoa, mà sinh ra từ những cay nóng, mạnh mẽ, như muốn đánh thức những nơi trong cơ thể đang chìm trong giá lạnh. Bạch Phụ Tử là một vị thuốc như vậy – mạnh, sâu, và rất dễ khiến người ta sợ… nếu không hiểu đúng cách dùng.
Thế nhưng, chính vị thuốc tưởng như khắc nghiệt ấy lại là ánh lửa nhỏ của y học cổ truyền – được sử dụng để xua đi hàn khí, làm ấm kinh lạc, trị những chứng tê dại, đau nhức cố thủ, và phục hồi những cơ thể lạnh lẽo đang trôi dần vào suy kiệt.
Giai thoại – chuyện thầy thuốc cứu người co giật giữa đêm đông
Có người đàn ông già yếu, bị trúng phong hàn, nửa người tê bại, miệng méo, chân tay lạnh cóng, thuốc bổ uống vào không hấp thu, hơi thở hắt ra từng nhịp yếu ớt. Người nhà lo sợ không qua khỏi đêm. Một lão y già đi ngang qua, chỉ xin một nắm Bạch Phụ Tử đã chế kỹ, phối cùng can khương, quế chi, sắc cho uống.
Sau nửa canh giờ, thân thể ấm lên, tay chân co duỗi trở lại. Người nhà kinh ngạc hỏi: “Sao lại dùng thứ thuốc dữ dội thế?” Ông chỉ nói: “Khi thân đã lạnh đến tận gân cốt, thì chỉ có lửa mới cứu được. Mà lửa ấy, phải biết cách giữ – chứ không ai đưa bếp than vào tay trẻ con.”
Nguồn gốc của vị thuốc
Bạch Phụ Tử là rễ con (phụ tử con) của cây Aconitum carmichaelii, họ Hoàng liên – cùng họ với Phụ Tử, được thu hoạch vào cuối thu, đầu đông, khi củ đã tích đủ khí lực.
Khác với Hắc Phụ Tử (to, dùng hồi dương cứu nghịch), Bạch Phụ Tử thường nhỏ, trắng, dùng trừ phong hàn thấp, hành kinh hoạt lạc, chủ trị các chứng đau nhức tê liệt.
Muốn dùng phải chế kỹ – thường là luộc với nước cám hoặc nước gừng, sau đó phơi khô, thái mỏng, tẩm rượu sao qua để giảm độc, tăng hiệu lực dẫn thuốc vào kinh lạc.
Thành phần – cay nóng sinh dược lực mạnh, thấu tận gân xương
Bạch Phụ Tử (1 – 5g) – vị cay, tính đại nhiệt, có độc – quy vào kinh Tâm – Tỳ – Thận. Chứa alkaloid (aconitin, mesaconitin…) – là những hoạt chất mạnh có tác dụng kích thích thần kinh trung ương, tăng tuần hoàn, giảm đau, khu phong, trừ hàn thấp, khai thông kinh lạc.
Dùng đúng, vị thuốc như một ngọn lửa ấm – giúp người đang lạnh có thể thở được, người đau lâu ngày có thể co duỗi tay chân trở lại.
Công dụng – trừ hàn, khu phong, định thống, thông kinh lạc
Trong y học cổ truyền, Bạch Phụ Tử có công năng: trừ hàn – khu phong – thông lạc – định thống – hành khí hoạt huyết.
Thường dùng trong các chứng:
• Tê liệt, bán thân bất toại, liệt mặt, tay chân lạnh, khó co duỗi.
• Đau nhức do phong hàn thấp, đau thần kinh tọa, đau khớp dai dẳng.
• Co giật, run tay, rung cơ do phong trúng, hàn nhập.
• Phù nề lạnh, chân tay lạnh, không cảm giác.
Một số bài thuốc ứng dụng:
• Phụ Tử Thang: phối quế chi, can khương, phục hồi người trúng hàn nặng.
• Bạch Phụ Tử tán: dùng ngoài đắp trị đau khớp, co rút cơ bắp.
• Thang trị liệt mặt: phối thiên ma, toàn yết, phòng phong trị méo miệng do phong trúng.
Cách lựa chọn dược liệu và bào chế
Bạch Phụ Tử là phần rễ con (phó củ) đã qua bào chế của cây Ô Đầu – loài cây mọc nơi vùng núi cao rét buốt, chứa độc nhưng đồng thời tích tụ khí dương rất mạnh. Vị thuốc tốt là củ có hình thon tròn, màu trắng ngà hoặc vàng sáng, khô chắc, ruột đặc mịn, mặt cắt mịn như phấn, mùi thơm nhẹ, không khét, không mốc. Những củ mềm nhũn, rỗng ruột, hoặc còn nguyên mùi cay hắc – dấu hiệu chưa chế kỹ – đều không nên dùng vì dễ gây độc.
Do tính độc mạnh, Bạch Phụ Tử bắt buộc phải trải qua quá trình chế biến nghiêm ngặt: ngâm nước lâu ngày, thay nước liên tục, sau đó đồ chín, thái lát mỏng và phơi khô. Có nơi còn ngâm nước gừng hoặc nấu với cam thảo để giảm độc, tăng khả năng dẫn vào kinh dương. Dù là vị thuốc nhỏ bé, nhưng nếu được dùng đúng cách, Bạch Phụ Tử có thể hồi dương cứu nghịch, trừ hàn phong thấp, giảm các chứng tê liệt, đau nhức – như một ngọn lửa mạnh thắp lên giữa cơ thể đang chìm lạnh.
Bên cạnh những gì chúng ta đã biết thì…
… vẫn còn nhiều điều khiến vị thuốc này càng trở nên đặc biệt:
• Bạch Phụ Tử là một trong số ít vị thuốc khu phong có tác dụng vào sâu trong gân xương, rất hiệu nghiệm trong đau khớp do lạnh lâu ngày.
• Có thể dùng dạng bột trộn rượu xoa bóp ngoài da khi không dùng được đường uống.
• Trong y học dân gian vùng cao, Bạch Phụ Tử thường được tán nhỏ, phối rượu gừng xoa bóp cho người đau lưng, lạnh gáy, liệt run.
Về cách bào chế ứng với công dụng:
• Phải chế kỹ để giảm độc, không bao giờ dùng sống.
• Có thể tẩm rượu, sao vàng, hoặc luộc lâu trong nước gừng, phơi khô dùng dần.
• Nên dùng phối hợp với vị ôn khác như quế chi, can khương để tăng hiệu lực, giảm độc tính.
Gia giảm tùy thể bệnh:
• Nếu liệt nửa người do trúng phong: phối thiên ma, phòng phong, quế chi.
• Nếu đau khớp do hàn thấp: phối độc hoạt, tần giao, uy linh tiên.
• Nếu phù nề, lạnh chân tay: phối phục linh, ý dĩ, cam thảo.
• Nếu co giật, run tay chân: phối toàn yết, câu đằng, khương hoạt.
Đừng quên:
Bạch Phụ Tử có độc tính, chỉ dùng khi đã bào chế kỹ, đúng liều, đúng chứng.
Tuyệt đối không dùng cho phụ nữ có thai, trẻ nhỏ, người âm hư, sốt cao, cảm nắng, nhiệt nội.
Không dùng kéo dài, không dùng liều cao, không dùng chung với các vị đại hàn hoặc bổ âm.
Bạch Phụ Tử – lửa nhỏ trong lòng thuốc, ngọn ấm cho những nơi lạnh lâu
Không phải vị thuốc nào cay nóng cũng dữ dội. Có những ngọn lửa sinh ra để hồi sinh, chứ không để thiêu đốt. Bạch Phụ Tử là ngọn lửa như thế – chỉ dành cho những ai cần nó, đúng lúc, đúng chứng. Một ngọn lửa thầm lặng trong lòng y học cổ truyền – nhỏ thôi, nhưng đủ sưởi ấm những nơi từng đóng băng lâu ngày.
“Một ngọn lửa không sáng,
Nhưng đủ ấm lòng tay.
Gân cốt thôi giá lạnh,
Người bước được trở lại…”
