Bách Hợp – cánh hoa trắng giữa lòng người, vị thuốc dưỡng âm an thần dịu nhẹ
Có những vị thuốc không mang mùi vị gắt gỏng, chẳng có sắc màu rực rỡ, nhưng lại khiến lòng người dịu lại chỉ bằng một sự hiện diện nhẹ nhàng. Bách Hợp – từ lâu đã được ví như cánh hoa trắng nở trong giấc ngủ mỏi mệt, làn sương mát giữa ngực phổi đang khô héo vì ho, hay như vòng tay mềm ru người qua những đêm thao thức.
Không phải vị thuốc bổ khí đại lực, không phải dược liệu phá tích mạnh mẽ, Bách Hợp chỉ nhẹ nhàng nuôi dưỡng, như người mẹ âm thầm thổi cơm mềm, ru con ngủ ngon, vỗ về giấc mơ lành.
Giai thoại – chuyện người con gái mất ngủ và vườn hoa bách hợp
Xưa có cô gái bị sầu u uất sau tang mẹ, đêm đêm nằm trằn trọc, mộng mị không yên, người dần gầy mòn, tóc khô xác, da vàng vọt. Nhiều phương thuốc bổ huyết, an thần đều không hiệu quả. Một lương y già đến, chỉ nhẹ nhàng hái mấy củ Bách Hợp trong vườn nhà cô, đem nấu cháo, rồi pha thêm thang thuốc sắc từ thục địa, viễn chí, táo nhân.
Cô gái ăn cháo, uống thuốc, giấc ngủ dần trở lại, nét mặt cũng hồng hào. Cụ lương y chỉ cười: “Đôi khi, thứ ta cần để sống không phải là thuốc mạnh, mà là chút mềm mại của hoa trắng.”
Nguồn gốc của vị thuốc
Bách Hợp là thân hành (củ) đã phơi khô hoặc tẩm chín của cây Lilium brownii, họ Loa kèn – một loài hoa thân thảo sống nhiều năm, thường trồng ở vùng cao nguyên hoặc miền núi nước ta.
Củ có nhiều vảy thịt mềm, màu trắng hoặc hơi ngà, vị ngọt, hơi đắng, thơm nhẹ. Người ta thu hoạch vào mùa thu, sau khi cây lụi lá, chọn những củ chắc, trắng mịn để làm thuốc.
Thành phần – dịu ngọt mà nuôi âm, thanh phế, an thần
Bách Hợp (6 – 15g) – vị ngọt, hơi đắng, tính mát, quy kinh Tâm – Phế. Trong củ chứa các chất đường, tinh bột, protid, calcium, vitamin B1, B2, C… có tác dụng dưỡng âm nhuận phế – thanh tâm an thần – ích khí hòa trung – chỉ khái hóa đàm.
Là một vị thuốc vừa dưỡng âm, vừa làm dịu thần trí, rất phù hợp cho những người bệnh lâu ngày, sau sốt cao, tâm phiền mất ngủ, ho khan dai dẳng.
Công dụng – nhuận phế chỉ khái, dưỡng tâm an thần, dưỡng âm sinh tân
Trong y học cổ truyền, Bách Hợp có công năng: dưỡng âm nhuận phế – thanh tâm an thần – ích khí – sinh tân – chỉ khái – giải nhiệt.
Thường dùng trong các chứng:
• Ho khan, ho lâu ngày, ít đờm, đau rát cổ họng.
• Sốt nóng lâu ngày làm tổn thương âm tân, gầy sút, miệng khô.
• Mất ngủ, mộng mị, tâm phiền, hồi hộp, yếu mệt sau bệnh.
• Gầy còm, mỏi mệt, ăn kém, suy nhược nhẹ.
Một số bài thuốc ứng dụng:
• Bách Hợp dưỡng tâm thang: phối mạch môn, viễn chí, táo nhân trị mất ngủ.
• Bách Hợp thanh phế thang: phối bối mẫu, sa sâm, tang bạch bì trị ho khan kéo dài.
• Cháo Bách Hợp: nấu với gạo tẻ, ý dĩ, long nhãn – dùng cho người suy nhược.
Cách lựa chọn dược liệu và bào chế
Bách Hợp là thân hành (củ) của cây bách hợp – loài hoa trắng mọc thẳng, hương thơm dịu nhẹ, thường được trồng ở vùng núi cao, đất cát nhẹ và khí hậu mát lành. Vị thuốc tốt là những cánh củ dày, to đều, màu trắng ngà đến vàng nhạt, không dập nát, không đốm nâu, có mùi thơm dịu, vị ngọt thanh, không chát gắt. Những củ bị lép, mềm nhũn, hoặc có mùi ẩm, đắng là loại không đạt.
Sau khi thu hoạch, Bách Hợp được bóc lớp vỏ lụa, tách từng phiến củ rửa sạch, rồi đem phơi âm can hoặc sấy nhẹ cho khô tự nhiên. Khi dùng có thể sao qua để giảm tính hàn, hoặc tẩm mật nếu phối trong các bài thuốc an thần, dưỡng tâm. Bách Hợp cũng có thể hầm với đường phèn như món ăn – vừa làm dịu phế ho, vừa dưỡng tạng âm. Từng phiến củ mềm nhẹ ấy như những cánh hoa khô còn lưu lại dư hương – êm dịu, trấn tĩnh, và an lòng người đang rối ren vì mệt mỏi, khí âm hư tổn.
Bên cạnh những gì chúng ta đã biết thì…
… còn có những điều khiến loài hoa trắng này thêm đáng quý:
• Bách Hợp không chỉ là thuốc mà còn là thực phẩm dưỡng sinh – có thể dùng làm món ăn nhẹ cho người bệnh, người già, người mới ốm dậy.
• Khi dùng đều đặn, Bách Hợp giúp ổn định tinh thần, điều hòa khí huyết, làm dịu hệ thần kinh trung ương, phù hợp cho người lao động trí óc căng thẳng, khó ngủ, hay quên.
• Trong dân gian, Bách Hợp được dùng phối liên nhục, kỷ tử, ý dĩ làm chè thanh nhiệt, dưỡng tâm, sáng mắt, mượt da.
Về cách bào chế ứng với công dụng:
• Tẩm rượu, sao vàng để giảm tính hàn, tăng công năng dưỡng tâm.
• Tẩm mật, phơi khô dùng trong các bài an thần dưỡng âm.
• Có thể nấu cháo, nấu chè, hoặc hãm trà đều phù hợp.
Gia giảm tùy thể bệnh:
• Nếu mất ngủ, hồi hộp: phối táo nhân, viễn chí, hoàng kỳ.
• Nếu ho khan kéo dài: phối mạch môn, sa sâm, bối mẫu.
• Nếu gầy mòn, suy nhược: phối thục địa, sơn dược, hoài sơn.
• Nếu tâm phiền, hay quên: phối kỷ tử, liên nhục, viễn chí.
Đừng quên:
Bách Hợp tính mát, vị ngọt, dễ dùng, nhưng không hợp với người tỳ hư hàn, đầy bụng, tiêu chảy.
Không nên dùng khi bị ho đàm lạnh nhiều, hoặc người cảm hàn, ho do phong hàn chưa khỏi.
Khi dùng làm món ăn thường xuyên, nên nấu chín kỹ, tránh dùng sống dễ gây lạnh bụng.
Bách Hợp – hoa trắng của sự dịu dàng chữa lành
Có những vị thuốc không cần phải mang lại kết quả nhanh như gió, mà chỉ cần âm thầm bồi đắp – ngày một chút – như cách Bách Hợp làm dịu phổi khô, an thần trí rối, thổi mát tâm can đang phiền uất. Một loài hoa mọc từ đất, trắng như lòng an, mềm như sự chấp nhận của người từng trải, chữa lành bằng cách nhẹ nhàng nhất.
“Hoa trắng không cần ngát,
Cũng đủ làm dịu tim.
Giấc ngủ từng đêm vắng,
Nhờ gió nhẹ Bách Hợp tìm…”
