Bạch Cập – rễ trắng của sự liền da, thuốc sinh cơ từ lòng đất tĩnh lặng
Giữa núi đá hoang vu, có loài phong lan không phô sắc rực rỡ, không tỏa hương ngào ngạt, mà mang một dáng vẻ kiên cường – sống bám vào vách đá, rễ trắng bền chặt như sợi sứ. Loài lan ấy chính là nguồn gốc của Bạch Cập, vị thuốc tưởng chừng mảnh mai mà lại có sức mạnh chữa lành những vết thương rướm máu, giúp da liền, cơ mọc – như bàn tay âm thầm của thiên nhiên hàn gắn những điều bị rạn vỡ.
Không cần ồn ào, Bạch Cập bước vào kho tàng y dược cổ truyền như một vị thuốc khiêm nhường nhưng vững chắc, chuyên cầm máu, làm liền vết thương, và sinh cơ dưỡng da trong những ngày người bệnh yếu mềm nhất.
Giai thoại – rễ lan trắng cứu thợ mỏ
Chuyện kể rằng, thời Pháp thuộc có nhóm thợ mỏ bị tai nạn đá sập, một người bị thương nặng, vết cắt sâu và máu chảy không ngừng. Trong lúc rối ren, một người Dao già trèo lên vách đá, hái lấy rễ lan trắng, giã nát đắp lên vết thương, máu cầm lại, vết thương khô dần rồi lành. Họ hỏi tên vị thuốc ấy là gì, ông đáp: “Rễ Bạch Cập – thứ mọc ra từ đá, dùng để nối lại chỗ vỡ của người.”
Từ đó, rễ lan trắng ấy được lưu truyền trong dân gian như một phương thuốc quý, âm thầm giúp người qua cơn hiểm nghèo.
Nguồn gốc của vị thuốc
Bạch Cập là thân rễ phơi khô của cây lan cùng tên – Bletilla striata, họ Lan – mọc nhiều ở các vùng núi đá, nhất là Tây Bắc, Đông Bắc nước ta.
Cây có hoa tím nhạt, rễ mập, màu trắng ngà, thường được thu hái vào mùa thu – đông, rửa sạch, phơi khô, đập dập nhẹ rồi tán bột hoặc dùng sống để làm thuốc.
Thành phần – trắng ngà mà sinh cơ, khô mà giữ lại huyết
Bạch Cập (3 – 9g) – vị đắng chát, tính hàn, quy vào kinh Phế – Vị – Can. Trong thân rễ chứa nhiều chất nhầy (glucomannan), tinh bột, nhựa dính, có tác dụng chỉ huyết – sinh cơ – tiêu viêm – giải độc – liền vết thương – ức chế vi khuẩn.
Nó không nóng như thuốc cầm máu mạnh, không sắc như đao dược, nhưng lại có một cách riêng – làm lành tổn thương bằng sự se lại dịu dàng.
Công dụng – cầm máu, tiêu viêm, liền da, chống loét
Trong y học cổ truyền, Bạch Cập có công năng: chỉ huyết – sinh cơ – tiêu viêm – chỉ thống – giải độc – thu liễm.
Thường dùng trong các chứng:
• Ho ra máu, chảy máu cam, nôn ra máu, tiểu ra máu.
• Vết thương chảy máu ngoài da, gãy xương.
• Loét lâu ngày không lành, vết thương mưng mủ.
• Mụn nhọt, vết bỏng nhẹ, các vết trợt da, rách da.
Một số bài thuốc ứng dụng:
• Tán Bạch Cập sống để rắc vết thương chảy máu, cầm máu ngoài da.
• Phối Bạch Cập với Tam Thất trị xuất huyết tiêu hóa, ho ra máu, rong huyết.
• Bạch Cập + Sinh địa + Huyết dụ trị chảy máu cam, băng huyết.
• Dùng ngoài da phối bạch chỉ, phèn phi để trị vết loét, tổn thương chậm lành.
Cách lựa chọn dược liệu và bào chế
Bạch Cập là phần rễ củ của cây lan Bạch Cập – một loài địa lan sống nơi khe đá, rừng ẩm sâu, thân nhỏ mà rễ to chắc, càng ở nơi khắc nghiệt càng ngậm khí âm tinh túy. Vị thuốc tốt là củ mập, chắc, có màu trắng ngà đến vàng nhạt, ruột đặc mịn, không xơ. Khi bẻ có vân mạch rõ, vị hơi đắng, hậu ngọt nhẹ và dính nhẹ đầu lưỡi – đó là dấu hiệu của chất nhầy sinh cơ. Những củ nhỏ, khô vụn, xốp hoặc mốc đều không đạt.
Sau khi thu hái, rễ Bạch Cập được rửa sạch, bỏ rễ con và đất cát, thái lát hoặc để nguyên, phơi âm can đến khi khô giòn đều. Khi dùng có thể để sống nếu muốn thu liễm mạnh (như cầm máu, sinh cơ), hoặc sao vàng để điều hòa tính vị, giảm bớt tính hàn khi phối với các vị kiện tỳ. Bạch Cập thường hiện diện trong các bài thuốc trị vết thương lâu liền, lở loét, xuất huyết nội, viêm loét dạ dày – như một lớp nhựa mềm bao phủ vết nứt nẻ, giúp thân thể hồi phục trong âm thầm.
Bên cạnh những gì chúng ta đã biết thì…
… còn có những điều thầy thuốc xưa luôn dặn lòng ghi nhớ:
• Bạch Cập không chỉ cầm máu mà còn sinh cơ rất tốt, nhất là khi vết thương đã khô, cần hồi phục mô.
• Tán bột mịn, rắc vào vết thương hoặc trộn với mật ong, nước sôi nguội làm thuốc đắp – rất hiệu quả cho vết bỏng, trầy xước.
• Có thể dùng phối hợp để trị viêm loét dạ dày, xuất huyết nhẹ đường tiêu hóa.
Về cách bào chế ứng với công dụng:
• Dùng sống (chưa sao chế) để rắc cầm máu ngoài da.
• Dùng tán bột uống trị xuất huyết bên trong, phối hợp các vị lương huyết.
• Dùng sao vàng khi muốn giảm tính hàn, phù hợp với người tỳ hư.
Gia giảm tùy thể bệnh:
• Nếu xuất huyết tiêu hóa: phối với huyết dụ, sinh địa, ngải diệp.
• Nếu loét lâu ngày: phối hoàng liên, cam thảo, nhục thung dung.
• Nếu bỏng, trầy da: phối bạch chỉ, hoàng bá, mật ong đắp ngoài.
Đừng quên:
Bạch Cập tính thu liễm, cầm máu tốt, nhưng không nên dùng cho người bị sốt cao, viêm nhiễm nặng chưa rõ nguyên nhân.
Không dùng cho người bị ứ huyết, tắc nghẽn máu, đau bụng kinh có máu cục – dễ làm tình trạng trầm trọng hơn.
Phụ nữ có thai, người hư hàn tiêu chảy cần cân nhắc liều dùng kỹ lưỡng.
Bạch Cập – rễ trắng của núi, giữ lại những gì đang mất
Khi máu không ngừng chảy, khi vết thương loét lâu không liền, người ta cần một điều gì đó để níu lại – không phải bằng sức mạnh, mà bằng sự hồi phục mềm mại từ bên trong. Bạch Cập chính là vị thuốc như vậy – trắng như ngà, mộc mạc như đá, nhưng thầm lặng như một người vá lại những chỗ rách trên cơ thể và cả tinh thần.
“Trắng không vì khoe sắc,
Ngà cứng để cầm huyết.
Vết thương như giấc mộng,
Được rễ này dịu yên…”
