Bách Bộ – rễ thuốc từ lòng đất sâu, dịu cơn ho lâu ngày bằng ấm áp thầm lặng

Có những vị thuốc nằm ẩn sâu trong lòng đất, không hương sắc rực rỡ, chẳng ngát mùi thơm, nhưng lại giữ lấy hơi thở cho người trong những cơn ho quặn thắt. Bách Bộ là một vị như thế – không khoa trương, không ồn ào – chỉ lặng lẽ đi vào phổi, làm dịu từng cơn co thắt, trừ đi đờm nghẽn, dỗ yên hơi thở của người mỏi mệt.

Người ta nói: “Thuốc trị ho có nhiều, nhưng thuốc trị ho dai dẳng, hư phế, mà không làm khô tân dịch thì chỉ có Bách Bộ.”

Giai thoại – bài thuốc gốc rễ giữa mùa đông xứ Bắc

Ở vùng Lạng Sơn xưa, có cụ lương y chuyên trị bệnh ho, người đời gọi là “ông thầy giữ hơi thở”. Có một năm mùa đông giá rét, một bé trai bị ho suốt cả tháng, uống bao thuốc mà không khỏi. Cụ chỉ bốc một vị rễ cây nhỏ, sắc với cam thảo – ba ngày sau, tiếng ho lặng dần, hơi thở dịu lại. Người ta hỏi, ông cười: “Chỉ là rễ Bách Bộ thôi. Một đời trong đất, sinh ra để giữ khí trời cho người.”

Từ đó, rễ Bách Bộ đi vào tâm thức dân gian như một vị thuốc cốt lõi – trừ ho, dứt đàm, mà chẳng làm khô cổ, khô phổi như nhiều vị cay nóng khác.

Nguồn gốc của vị thuốc

Bách Bộ là rễ củ phơi khô của cây Stemona tuberosa, họ Bách bộ – một loài dây leo mọc hoang hoặc trồng tại nhiều vùng núi phía Bắc như Lào Cai, Hòa Bình, Hà Giang.

Rễ hình trụ hoặc chùm, dài, màu vàng nâu hoặc nâu đen, mặt cắt ngang đặc ruột, hơi mùi đất, vị hơi đắng ngọt. Dùng rễ đã phơi hoặc sấy khô, có thể tẩm mật, sao vàng để tăng hiệu quả trị ho.

Thành phần – rễ củ giàu dược tính, mềm mà sâu

Bách Bộ (4 – 12g) – vị ngọt, hơi đắng, tính ấm, quy vào kinh Phế. Trong rễ chứa các alkaloid như stemonine, tuberostemonine, oxotuberostemonine…, có tác dụng trừ ho – trừ đờm – sát khuẩn – an thần – trừ giun.

Dù là vị thuốc không nổi bật về mùi vị, nhưng lại là một trong những vị chủ lực trong bài thuốc trị ho kéo dài, ho do hư phế, ho có đờm lâu ngày, ho dai kháng thuốc.

Công dụng – dứt ho dai, làm sạch phế, dịu cổ họng

Trong y học cổ truyền, Bách Bộ có công năng: chỉ khái – hóa đàm – sát trùng – trừ giun – định suyễn.

Thường dùng trong các chứng:

– Ho khan, ho có đờm, ho lâu ngày không dứt.
– Hen suyễn nhẹ, viêm phế quản mạn tính.
– Khí quản ngứa, cổ họng khô, khò khè.
– Trẻ em bị giun kim, giun đũa.

Một số bài thuốc ứng dụng:

– Bách Bộ thang: dùng riêng hoặc phối Cát Cánh, Trần Bì trị ho mạn.
– Cam Thảo Bách Bộ thang: trị ho lâu ngày, ho hư tổn.
– Tán giun Bách Bộ: phối cùng Hạt Cau, Binh Lang, dùng trị giun đường ruột.

Cách lựa chọn dược liệu và bào chế

Bách Bộ là phần rễ củ của cây bách bộ – một loài dây leo mọc hoang nơi đất ẩm, ven rừng, càng sống lâu năm rễ càng to, dược tính càng mạnh. Loại tốt là củ mập tròn, dài đều, vỏ nâu sáng, ruột trắng ngà, khi thái lát thấy mịn, không xơ, vị đắng nhẹ, hậu ngọt. Củ bị mốc, ruột thâm, có mùi chua hoặc nhũn mềm là không dùng được.

Sau khi thu hái, rễ được rửa sạch, thái lát mỏng, phơi âm can hoặc sấy nhẹ cho khô đều. Trong các bài thuốc trị ho, Bách Bộ có thể dùng sống để phát huy công năng trừ ho, sát trùng, hoặc sao mật để tăng tính nhuận phế, giảm kích ứng, làm dịu cơn ho kéo dài. Có nơi dùng Bách Bộ tẩm rượu ngâm làm thuốc xoa bóp trị ngứa ngoài da, ghẻ lở, viêm nhiễm. Mỗi lát củ khô tuy đơn sơ, nhưng khi vào thang thuốc lại như một làn gió mát cuốn đi đàm khí, làm thông phế đạo và lắng dịu những cơn ho gắt ngược trong lồng ngực.

Bên cạnh những gì ta đã biết…

… còn có những điều đáng quý về vị thuốc thầm lặng này:

– Dù là thuốc trị ho, Bách Bộ không làm khô phế, mà còn giúp bổ khí nhẹ, thích hợp cho người già, trẻ nhỏ ho lâu ngày.
– Có thể tẩm mật, sao vàng để tăng tác dụng nhuận phế – đây là cách chế thường dùng tại các hiệu thuốc lâu đời.
– Rễ tươi có thể nấu nước tắm cho trẻ nhỏ bị ho, ngứa cổ, nổi mẩn ngoài da – rất dịu mà hiệu quả.

Về cách bào chế ứng với công dụng:

– Dùng sống: trị ho do phong hàn, ho đờm nhiều.
– Tẩm mật sao vàng: trị ho khan, ho lâu ngày.
– Tán bột trộn mật làm hoàn: dùng lâu dài cho người cơ địa hư hàn.

Gia giảm tùy thể bệnh:

– Ho khan, họng khô: phối Mạch Môn, Tang Bạch Bì, Sa Sâm.
– Ho đờm nhiều: phối Bán Hạ, Hạnh Nhân, Cát Cánh.
– Giun kim ở trẻ nhỏ: phối Binh Lang, Hạt Cau, Trần Bì.

Đừng quên:

Bách Bộ tính ấm, nên không dùng cho người ho do âm hư hỏa vượng, ho ra máu, miệng khô lưỡi đỏ, táo nhiệt.
Không dùng liều cao dài ngày – dễ gây buồn nôn, choáng nhẹ.
Phụ nữ có thai và trẻ dưới 1 tuổi chỉ dùng theo chỉ dẫn thầy thuốc.

Bách Bộ – rễ cũ mà giữ được hơi thở mới

Dưới mặt đất là bao rễ cây âm thầm hút dưỡng chất, trong đó có một rễ tên Bách Bộ – nuôi dưỡng không phải để sinh hoa kết trái, mà để giữ cho con người được thở yên trong những cơn ho kéo dài. Dịu dàng, bền bỉ, vị thuốc này như lời dỗ dành của đất dành cho phế quản mỏi mệt.

“Một rễ mộc giữa sâu,
Không hoa mà vẫn quý.
Giữ hơi người qua lâu –
Trong từng cơn ho mệt…”