A ti sô – sắc tím dịu dàng của vị thuốc làm mát lòng gan.

Giữa những con đường uể oải của tháng Năm nắng gắt, đôi khi ta bắt gặp một bông hoa kỳ lạ – tím thẫm, dày cánh, vươn lên từ bụi lá xanh rì rì như gai. Ấy là A ti sô – loài hoa của cao nguyên Đà Lạt, của xứ lạnh phương Tây, của những người chọn con đường thanh mát giữa những tháng ngày mỏi mệt.

Không giống những vị thuốc rừng xưa cỗi, A ti sô như cô gái trẻ khoác áo tím hoa cà, hiện đại mà vẫn khiêm cung, có mặt trong cả trà chiều, món ăn và phương thuốc. Người yêu thảo mộc không thể không biết đến A ti sô – nhất là hoa – nơi chắt lọc tinh túy thanh lọc, làm dịu đi bao nóng nảy trong gan, trong bụng, trong lòng.

Giai thoại – từ vùng Địa Trung Hải đến cao nguyên Đà Lạt

A ti sô nguyên bản là cây bản địa ở vùng Địa Trung Hải, được người Pháp mang đến trồng ở Việt Nam vào khoảng thế kỷ 19. Lạnh và cao, Đà Lạt hóa thành vùng đất lý tưởng để A ti sô nở rộ.

Có cụ bà kể rằng: “Hồi ấy người Pháp trồng để ăn, người Việt mình thấy cây mát, đun nước uống thấy dễ chịu, thế là giữ lại. Giữ mà không biết rằng, ta đang giữ một báu vật.”

Người xưa gọi A ti sô là “thuốc bổ gan quý tộc” – vì ngày ấy hiếm, chỉ những nhà khá giả mới dùng. Nhưng giờ đây, vị thuốc ấy đã trở thành người bạn thân thiện của bao người, từ dân lao động đến trí thức, từ người khỏe mạnh đến người mang bệnh.

Nguồn gốc của vị thuốc

A ti sô là phần hoa chưa nở (búp hoa) của cây Cynara scolymus, họ Cúc – được thu hái khi còn non, chưa bung cánh, sau đó đem phơi hoặc sấy khô.

Ngoài hoa, người ta còn dùng lá và thân để làm thuốc, nhưng hoa vẫn được xem là phần quý, có vị ngọt dịu, hơi đắng, mùi thơm nhẹ, giàu dưỡng chất và chất chống oxy hóa.

Thành phần – một đoá hoa nhưng lại là vị thuốc quý

A ti sô (hoa) – 10 – 20g khô (hoặc 1 – 2 bông tươi) – vị đắng ngọt, tính mát, quy kinh Can, Đởm, Tỳ. Trong hoa chứa các hợp chất cynarin, flavonoid, inulin… có tác dụng giải độc gan – lợi mật – thanh nhiệt – nhuận tràng – tiêu viêm.

Dù chỉ là búp hoa, nhưng A ti sô lại có khả năng thanh lọc những phiền nhiệt trong tạng phủ – đặc biệt là can đởm.

Công dụng – làm mát từ trong gan, dịu từ trong ruột

Trong y học cổ truyền, A ti sô hoa thường được dùng để:

– Giải độc gan – lợi mật: hỗ trợ điều trị viêm gan, men gan cao, vàng da, nóng gan.
– Thanh nhiệt – tiêu viêm: thích hợp cho người nổi mụn nhọt, dị ứng, nóng trong.
– Lợi tiểu – tiêu phù: dùng khi tiểu tiện ít, tiểu buốt, tiểu rắt, phù nề nhẹ.
– Nhuận tràng – tiêu thực: cải thiện tiêu hóa, giảm đầy bụng, táo bón, ăn uống kém.

Một số bài thuốc ứng dụng:

– Trà A ti sô hoa: dùng riêng hoặc phối với Rễ Cỏ Tranh, Mã Đề, Nhân Trần để thanh nhiệt, lợi tiểu, giải độc gan.
– Thang bổ gan mát huyết: phối A ti sô với Thảo Quyết Minh, Sinh Địa, Hoàng Cầm giúp làm mát gan, giảm men gan.
– Can đởm uất nhiệt: A ti sô kết hợp Chi Tử, Kim Tiền Thảo, Râu Ngô để hỗ trợ giải nhiệt, tiêu viêm, lợi mật.

Bên cạnh những gì ta đã biết…

… vẫn còn những điều khiến người ta càng thêm yêu loài hoa này:

– A ti sô hoa không chỉ giúp mát gan, mà còn có tác dụng giảm cholesterol, bảo vệ tế bào gan, chống oxy hóa mạnh mẽ, hỗ trợ làm chậm quá trình lão hóa.
– Khi phối hợp với các vị thuốc đắng như Nhân Trần, Diệp Hạ Châu, A ti sô giúp điều hòa vị thuốc, làm trà dễ uống hơn mà vẫn giữ được công năng thanh nhiệt.
– Hoa phơi khô có thể nấu canh, hầm giò heo – vừa ngon ngọt thanh mát, vừa giúp giải độc gan cho người hay nổi mẩn, mụn nhọt, nóng trong.

Về cách chọn thuốc tốt và bào chế:

– Chọn hoa A ti sô còn búp, chưa bung nở, sấy khô đều, màu xanh vàng tươi sáng, có mùi thơm dịu, không ẩm mốc.
– Khi hãm trà, nên tráng nước đầu, rồi hãm lần hai khoảng 10 – 15 phút để tiết hết tinh chất trong cánh hoa.
– Có thể phối cùng các thảo dược khác trong trà hoặc thuốc sắc tùy mục đích điều trị.

Gia giảm tùy thể bệnh:

– Nếu nóng gan, dị ứng, nổi mẩn: phối Nhân Trần, Ké Đầu Ngựa.
– Nếu tiểu tiện ít, sỏi thận: phối Râu Ngô, Mã Đề, Xa Tiền.
– Nếu viêm gan, men gan cao: phối Diệp Hạ Châu, Cà Gai Leo, Linh Chi.

Thận trọng khi dùng:

– Người tỳ vị hư hàn, hay lạnh bụng, tiêu chảy nên dùng ít và phối thêm vị ấm.
– Không uống khi đói, vì dễ gây cồn cào, khó chịu.
– Phụ nữ có thai cần tham khảo ý kiến thầy thuốc trước khi dùng lâu dài.

Đừng quên:

A ti sô không phải là thần dược, mà là người bạn giúp cơ thể thanh lọc theo cách êm dịu nhất. Không nên uống hàng ngày như thói quen, mà hãy dùng khi cơ thể báo hiệu đang quá tải – để mát gan, sáng mắt, nhẹ lòng.

A Ti Sô – một đoá mát lành giữa mùa nắng gắt

Không phải cứ thuốc đắng mới là thuốc hay. Có những vị như hoa A ti sô – mềm mại, mát lành, không phô trương nhưng lặng thầm chữa lành những phiền nhiệt trong cơ thể lẫn tâm hồn.

“Một búp hoa thanh sạch,
Lặng giữa đời ồn ả.
Dù chẳng hương đậm đà,
Vẫn làm mát lòng ta…”