Tứ Vật Thang – Khúc nhạc xưa dưỡng huyết nhẹ như một lời ru

“Máu là mẹ của khí – Khí là soái của huyết.
Muốn cho thân thể lành, huyết mạch cần điều hòa.”

Có những ngày, lòng người chùng xuống như chiếc lá cuối thu, chỉ cần một cơn gió nhẹ cũng đủ làm tim ta lặng đi trong những hoài niệm. Những ngày như thế, người ta thường nhớ đến những gì cội rễ, những gì đã nuôi dưỡng thân tâm từ thuở xưa – như cách Tứ Vật Thang nuôi máu thịt và giữ lại sắc hồng cho bao thế hệ người yếu huyết, sạm da, hoa mắt, chóng mặt, kinh nguyệt không đều…

Giai thoại xưa – gốc từ tấm lòng người thầy thuốc

Tương truyền vào thời Bắc Tống, trong một năm mùa màng thất bát, dân đói khổ, phụ nữ ngất xỉu đầy đường do khí huyết suy kiệt. Thầy thuốc danh y Tiền Ất (錢乙) khi ấy thấy cảnh mà lòng quặn thắt, liền dựa vào học thuyết “huyết hư sinh bệnh”, soạn ra một phương gồm bốn vị: Thục Địa – Đương Quy – Xuyên Khung – Bạch Thược, đặt tên là Tứ Vật Thang.
Tứ là bốn vị, Vật là dược vật – bốn vị thuốc quý hội tụ để nuôi huyết, sinh khí, hồi phục sinh lực cho người bệnh yếu ớt.

Nguồn gốc bài thuốc

Bài thuốc xuất hiện đầu tiên trong sách “Sơ học ký” của danh y Tiền Ất đời Tống, sau được trích dẫn và ứng dụng rộng rãi trong Y Tông Kim Giám, Chư bệnh nguyên hậu luận, Chứng trị chuẩn thằng và nhiều sách phụ khoa cổ truyền.

Thành phần bài thuốc

• Thục địa hoàng (12g) – vị ngọt, tính âm, dược liệu từ rễ cây Địa Hoàng được chưng 9 lần, sấy 9 lượt, như mảnh trăng đen thẫm, là cốt lõi để tư âm bổ huyết.
• Đương quy (10g) – vị thuốc thơm ngát như mùi đất ướt sau mưa, mang theo hơi ấm bổ huyết, hoạt huyết, dưỡng can.
• Xuyên khung (6g) – vị cay nhẹ, khí thuốc vút lên như dòng suối đầu nguồn, giúp hành khí, phá ứ, dẫn thuốc đi khắp huyết mạch.
• Bạch thược (10g) – sắc trắng ngà, dịu dàng như tà áo lụa, là vị quân tử ôn hòa giúp dưỡng huyết, điều kinh, mềm gân.

Công dụng của bài thuốc

Tứ Vật Thang là phương thuốc bổ huyết kinh điển, thường dùng cho người huyết hư – sắc mặt xanh xao, môi nhợt, hoa mắt chóng mặt, da khô, kinh nguyệt thưa ít hoặc bế kinh, đau bụng kinh.
Bài thuốc giúp bổ mà không trệ, hành mà không tán, điều hòa huyết mạch mà không phá khí.

Bên cạnh những gì chúng ta đã biết thì…

1. Chi tiết ít người biết:

– Tứ Vật Thang là nền móng của hàng trăm bài thuốc bổ huyết sau này như:
 + Đào Hồng Tứ Vật Thang – thêm đào nhân, hồng hoa để phá huyết ứ.
 + Tiêu Dao Thang – phối Sài Hồ, Phục Linh, Cam Thảo để sơ can kiện tỳ.
 + Thập Toàn Đại Bổ – phối Tứ Quân để vừa bổ khí vừa bổ huyết.
– Trong gia truyền một số dòng xứ Nghệ, Thục Địa được tẩm rượu sa nhân rồi mới chưng 9 lần – cách làm này giúp làm ấm vị thuốc, tăng khả năng hấp thu với người tỳ vị yếu.
– Tỷ lệ bốn vị thuốc cũng được gia giảm theo mùa:
 + Mùa xuân trọng Xuyên Khung – hành khí.
 + Mùa hè trọng Bạch Thược – dưỡng âm.
 + Mùa thu trọng Đương Quy – nhuận táo.
 + Mùa đông trọng Thục Địa – ôn bổ.

2. Gia giảm tùy theo thể bệnh:

– Huyết hư kèm ứ trệ (kinh có cục, đau dữ): thêm Xích Thược, Ngưu Tất.
– Hư hàn (sợ lạnh, đau bụng về đêm): thêm Quế Chi, Can Khương.
– Khí huyết cùng hư: phối Nhân Sâm, Hoàng Kỳ (tức Thập Toàn Đại Bổ).
– Can uất huyết hư: phối Sài Hồ, Hương Phụ để giải uất, hành khí.

3. Thận trọng khi dùng:

– Người đang xuất huyết cấp (băng huyết, rong huyết): dùng sai có thể làm huyết ứ trệ thêm.
– Người tỳ vị yếu, tiêu hóa kém: nếu dùng không gia giảm dễ đầy bụng, đi lỏng.
– Phụ nữ có thai: cần thận trọng vì Xuyên Khung – Đương Quy hoạt huyết mạnh, có thể kích thích tử cung.

4. Đừng quên là :

Thuốc bổ không thay thuốc chữa. Tứ Vật Thang cần thời gian để thấm – như mưa xuân ngấm dần vào đất. Hãy để cơ thể được nghỉ ngơi, phục hồi trong sự dưỡng nuôi âm thầm của huyết mạch.

Tứ Vật Thang – lời thầm thì của cỏ cây

“Dẫu tóc còn xanh hay đã ngả màu,
Dẫu thân hãy còn son hay đã trải bể dâu…
Huyết là nguồn sống âm thầm trong tim mạch,
Tứ Vật – bài thơ máu thịt ấy vẫn dịu dàng ở lại bên ta.”

Tứ Vật Thang không chỉ là một phương thuốc – đó là một lời nhắn từ ngàn xưa: rằng nếu máu huyết không tròn đầy, thì chẳng ánh hồng nào giữ nổi trên đôi má gầy…