Gia Vị Tứ Vật Thang – Khi bốn vị chưa đủ, có thêm vài cánh gió mà nên mùa
“Có những lúc bốn vị không đủ làm nên một bài thơ, Dòng máu vẫn lạnh, cơn đau vẫn sâu, khí vẫn tắc, Là khi cần thêm chút cay – để hành, Thêm chút đắng – để thanh, Thêm chút ấm áp – để máu tìm được đường mà chảy.”
Giai thoại – Bức tranh chưa vẽ xong của người thầy thuốc già
Ở một làng nhỏ, có ông thầy thuốc già suốt đời chỉ dùng đúng bài Tứ Vật Thang – bài thuốc cổ truyền để bổ huyết. Ông nói, như họa sĩ chỉ dùng bốn màu để pha ra cả ngàn sắc.
Nhưng một ngày kia, có người phụ nữ đến khám – da dẻ nhợt nhưng nóng bừng, bụng dưới đầy tức, miệng đắng, mạch huyền sác. Ông biết: nếu dùng bài cổ kia thì không đủ. Ông chậm rãi lấy thêm vài vị – một chút Hoàng cầm để tả nhiệt, một nhánh Hương phụ để hành khí, một nụ Hồng hoa để dẫn huyết thông kinh…
Rồi ông ngồi lặng, nói nhỏ: “Có lẽ, hôm nay ta phải vẽ tiếp bức tranh này – bằng vài nét mới.” Từ đó, bài Gia Vị Tứ Vật Thang ra đời – không phải để thay thế, mà để tiếp nối, mở rộng những gì Tứ Vật còn dang dở.
Nguồn gốc bài thuốc
Gia Vị Tứ Vật Thang (加味四物汤) không phải là một bài thuốc cố định, mà là tên gọi chung cho các biến thể của Tứ Vật Thang – được gia giảm tùy theo từng thể bệnh cụ thể.
Khởi nguyên từ Tứ Vật Thang (Đương quy, Xuyên khung, Thục địa, Bạch thược) – bài thuốc bổ huyết cổ điển, các danh y đời sau đã gia thêm hành khí, thanh nhiệt, phá huyết, tiêu ứ, ôn kinh… tùy từng người bệnh.
Từ đó, bài thuốc này trở thành phương pháp linh hoạt và sâu sắc trong điều trị các chứng: huyết hư kiêm khí trệ, huyết ứ, huyết nhiệt, đau bụng kinh, kinh nguyệt rối loạn, hậu sản, nội thương huyết mạch…
Thành phần cơ bản và những nét vẽ thêm cho từng thể bệnh
Cốt lõi vẫn là Tứ Vật Thang:
• Đương quy (当归) – 12g: bổ huyết, hoạt huyết, điều kinh.
• Xuyên khung (川芎) – 6g: hành khí, chỉ thống.
• Thục địa (熟地黄) – 15g: bổ huyết sinh tinh.
• Bạch thược (白芍) – 12g: dưỡng huyết, nhu can.
Gia giảm theo từng thể bệnh
• Nếu khí trệ rõ: gia Hương phụ, Trần bì, Mộc hương
• Nếu huyết ứ: gia Đào nhân, Hồng hoa, Ngưu tất, Đan sâm
• Nếu hư hàn: gia Quế chi, Can khương, Bào khương
• Nếu có huyết nhiệt: gia Sinh địa, Hoàng cầm, Huyền sâm
• Nếu huyết hư sinh phong: thêm Câu đằng, Thiên ma
Công dụng bài thuốc, dùng trong các trường hợp
Gia Vị Tứ Vật Thang được ứng dụng linh hoạt để điều trị:
• Kinh nguyệt không đều, máu kinh ít hoặc tím đen, vón cục, có mùi, đau bụng kinh rõ.
• Huyết hư kèm huyết ứ hoặc khí trệ – người mệt, sắc xạm, ngủ kém, mạch tế sáp.
• Phụ nữ sau sinh bị sản dịch bế tắc, đau âm ỉ hạ vị, hoặc hồi phục chậm.
• Người mới ốm dậy có dấu hiệu huyết hư: da khô, môi nhạt, đầu choáng.
Bên cạnh những gì ta đã biết…
Ít ai biết rằng, các gia vị thêm vào bài thuốc này còn phản ánh tính cách của người thầy thuốc. Có người thích thêm Hoàng cầm để giữ bình hòa, có người ưa Hương phụ để giải uất, lại có người không thêm gì – vì tin rằng bốn vị kia đủ rồi.
Trong nhiều dòng họ Đông y cổ truyền, bài này được xem là “mẫu bài thuốc” để học gia giảm, giúp người mới học hiểu được cách vận dụng khí – huyết – hàn – nhiệt – hư – thực vào một phương thuốc nền.
Ở các vùng nông thôn Bắc Bộ, phụ nữ sau sinh thường uống Tứ Vật gia thêm vài lát gừng già, hạt gạo rang và hương nhu tía, như một loại trà thuốc dưỡng huyết, làm ấm tử cung, hành sản dịch.
Hãy nhớ:
Vì là bài thuốc gia giảm theo thể bệnh, không dùng theo một công thức cố định. Mỗi lần kê, cần thầy thuốc bắt mạch, nhìn sắc, hỏi kỹ cơ địa.
Không dùng nếu đang có sốt cao, tiêu chảy do thấp nhiệt, hoặc khí huyết chưa thật hư mà chỉ mỏi tạm thời.
Đây là bài thuốc dành cho người thực sự cần sự điều hòa trong huyết mạch – cần một làn gió mới trong dòng máu cũ.
Gia Vị Tứ Vật Thang – Dòng sông mở lối bằng vài nhành cỏ lạ
Không có bài thuốc nào là vĩnh viễn – chỉ có bài thuốc biết thay đổi theo cơ thể người bệnh. Gia Vị Tứ Vật Thang chính là như thế: linh hoạt, mềm mại, đầy thấu hiểu.
Bốn vị xưa chưa kể hết một cơn đau, Thêm vài cánh hoa, vài giọt nắng, Dòng huyết bỗng chảy như sông cũ, Một người đã thở dài… rồi mỉm cười.
