Xạ Can – mũi nhọn xuyên qua ứ trệ âm thầm ở họng
Có những tiếng khàn không vì nói nhiều – mà vì đàm nóng đọng nơi yết hầu
Một người họng sưng, nuốt vướng, đau âm ỉ, nói khàn, đêm nằm thở khó.
Một người khác amidan sưng to, mủ trắng, sốt nhẹ, miệng khô, rêu lưỡi vàng.
Lại có người viêm họng mạn, đàm dính dai dẳng, khò khè khi đọc to.
Ấy là khi phế nhiệt ngược lên, đàm hỏa kết lại – làm cổ họng trở nên nặng như có gai.
Người thầy thuốc không dùng thuốc nhu hòa – mà chọn Xạ Can, một rễ cây đắng lạnh, dẻo dai, sắc như gươm ngắn, để xuyên thủng những chỗ ứ trệ đã đóng cục giữa đường khí.
Giai thoại – Thầy đồ khản tiếng và gói rễ đắng đun giữa trưa hè
Một thầy đồ già, mùa hè dạy học, nói nhiều – rồi mất tiếng, họng rát, uống nước lạnh không đỡ, ngậm cam thảo vẫn khàn.
Gặp ông lang quê, ông không bắt mạch lâu – chỉ bảo:
“Đó là đàm nhiệt kết tại hầu, không mềm mà cũng chẳng tan bằng thứ ngọt dịu.”
Ông cắt Xạ Can – Cát cánh – Bán hạ – Huyền sâm – Cam thảo, sắc uống 3 ngày.
Giọng thầy trở lại, trong như trống vỡ.
Tính vị và công năng – đắng, cay, lạnh – thanh nhiệt – giải độc – lợi yết – tiêu đàm – trừ viêm
Xạ Can – vị đắng, cay, tính lạnh, quy vào phế – can.
• Thanh nhiệt – giải độc: trị viêm họng cấp, amidan sưng, sốt cao, họng đau
• Lợi yết – hóa đàm: dùng khi khản tiếng, mất tiếng, đàm kết cổ, ho khan nghẹn
• Tiêu viêm – trừ mủ: hỗ trợ áp xe họng, mủ amidan, đàm vàng hôi
• Kháng virus – kháng khuẩn: dùng sớm khi vừa có dấu hiệu viêm hầu họng
Cách chọn thuốc tốt và các phương pháp bào chế
Xạ Can là thân rễ phơi khô của cây Xạ Can (Belamcanda chinensis), thu hái mùa thu.
✔️ Loại tốt:
• Thân rễ dẹt, hình trụ bẹt, vỏ ngoài vàng nâu, ruột vàng đậm, thơm nhẹ, không đắng gắt
• Khi bẻ thấy mạch tơ rõ, nhai có vị đắng, sau hơi the, không tanh, không chua
• Khi nấu nước vàng sậm, vị đắng mát, hạ hỏa rất rõ
📌 Cách dùng:
• Sắc nước uống, hoặc tán bột, ngậm thuốc, dùng liều nhỏ (3–10g)
• Thường phối với Cát cánh – Bán hạ – Huyền sâm – Cam thảo – Ngưu bàng tử
• Có thể dùng đắp ngoài vùng viêm tấy, hoặc súc họng, hãm uống như trà thô
Bên cạnh những gì ta đã biết…
Xạ Can là vị chủ lực trong các toa:
• Lục vị tiêu yết tán: Xạ Can – Cát cánh – Cam thảo – Bạc hà – Bán hạ – Huyền sâm
• Toa trị viêm họng mủ – mất tiếng: Xạ Can – Ngưu bàng – Huyền sâm – Sinh địa – Hoàng cầm
• Toa súc họng cho người nói nhiều – giáo viên, diễn giả: Xạ Can – Cam thảo – Cúc hoa
Y học hiện đại ghi nhận:
• Chứa tectoridin, irigenin, belamcandin, isoflavonoid, saponin, có tác dụng
– kháng khuẩn mạnh với liên cầu, tụ cầu, phế cầu
– ức chế virus cúm, virus viêm họng
– chống viêm, giảm ho, long đờm, thanh lọc khí quản
Đừng quên…
• Không dùng cho phụ nữ mang thai, người tỳ vị hư hàn – hay tiêu chảy
• Vị thuốc rất đắng – nên phối vị ngọt điều hòa (Cam thảo, Mạch môn)
• Không dùng quá liều – có thể kích thích tiêu hóa, gây nôn nếu uống sống
Xạ Can – rễ cứng hình gươm, chọc thủng những tiếng khàn bị khóa trong họng
Không thơm,
Không dịu,
Chỉ là rễ cây dài bẹt như dao, vị đắng như lưỡi thiêu,
vậy mà mở đường cho tiếng nói trở lại giữa cơn viêm,
chọc thủng chỗ đàm kết nghẹn cổ,
và giữ cho một người thầy vẫn tiếp tục cất tiếng giảng bài trong mùa hè lửa đỏ.
