Ngưu Bàng Tử – hạt dài màu đen gom mát lành cho cổ họng và làn da
Mỗi khi người bệnh đến, giọng khản đặc, cổ họng rát như có than tro bám, mặt nổi mẩn hoặc miệng khô, người thầy thuốc lại đưa tay nhấc lên một nắm hạt đen dài – nhỏ nhắn như hạt lúa, khô giòn và thơm nhẹ. Ấy là Ngưu Bàng Tử, một vị thuốc không gắt, không nóng, không nổi bật – nhưng lặng lẽ làm dịu những sưng viêm âm ỉ từ hầu họng đến làn da.
Hạt ấy sinh ra từ cây Ngưu Bàng – loài mọc nơi đồng hoang, bờ ruộng, vươn cao với những tán lá rộng như chiếc quạt rừng, hoa tím nhạt như lời thầm thì. Và khi mùa tàn, cây để lại những hạt nhỏ đen đậm, là phần tinh túy nhất để làm thuốc.
Giai thoại: Người hát rong và tiếng nói trở về sau làn nước hạt đen
Có người hát rong lang bạt nhiều năm, giọng vốn vang nhưng sau một mùa đông gió ngược, bỗng rát, khàn, không hát nổi. Uống gừng, mật ong đều không khỏi.
Một lương y già, đi ngang qua, hỏi nhỏ:
“Cổ họng không nóng – mà là độc khí ngược lại. Phải mát phế, thanh yết.”
Ông sắc một nắm Ngưu Bàng Tử, Bạc hà, Cát cánh, Cam thảo, cho người hát uống ba ngày.
Tiếng hát trở về – không còn cao vút – nhưng êm, trong, như nước đầu nguồn vừa chảy qua rừng.
Tính vị và công năng – cay mà mát, tán phong nhiệt, tuyên phế, giải độc tiêu viêm
Ngưu Bàng Tử có vị cay, đắng nhẹ, tính hàn, quy kinh phế – vị, là vị thuốc thanh nhiệt, tán phong nhiệt, tuyên phế lợi yết, tiêu độc, nhuận tràng.
. Khi viêm họng, sưng amidan, ho khan, cổ rát, tiếng nói khàn, phối cùng Cát cánh, Bạc hà, Cam thảo, Trúc diệp để thanh phế – tuyên yết – tiêu viêm.
. Trong các chứng mụn nhọt, mẩn đỏ, ban sởi khó mọc, dị ứng nhiệt độc, phối Kim ngân hoa, Liên kiều, Tang diệp để thanh nhiệt – tiêu độc – giải ban chẩn.
. Khi đại tiện bí do nhiệt, sốt nhẹ, khô miệng, bụng đầy nhẹ, dùng đơn độc liều cao hơn – giúp nhuận tràng nhẹ, thông tiện.
Ngưu Bàng Tử không quá mạnh, nhưng đi sâu. Không xua đuổi độc bằng cuồng phong, mà lặng lẽ mở đường để khí thanh mát lan vào trong huyết đạo.
Cách chọn thuốc tốt và các phương pháp bào chế – như chọn hạt lúa đen chưa gãy vụn giữa đồng gió
Ngưu Bàng Tử tốt là hạt dài, đen sẫm, bóng nhẹ, khô giòn, không mốc, không lép. Khi sao thơm lên có mùi hơi hắc dễ chịu – là hạt đã già, tích đủ lực thuốc.
Cách dùng:
. Sắc uống – trong bài thuốc thanh phế tuyên yết: phối Cát cánh – Cam thảo – Trúc diệp.
. Sao vàng, nghiền bột: pha mật ong làm viên ngậm chữa ho – viêm họng.
. Tán bột đắp ngoài: trị nhọt mới sưng, mụn bọc, viêm da nhiệt độc.
. Sắc phối nhuận tràng nhẹ: khi táo bón do nhiệt, không dùng với người hư hàn.
Người làm thuốc xưa thường sao qua với muối hoặc rượu nhẹ – để giảm tính hàn và dẫn thuốc vào đúng kinh phế – vị mà không gây phản ứng phụ.
Bên cạnh những gì ta đã biết…
Ngưu Bàng Tử trong sách xưa thường xuất hiện trong các bài trị viêm họng, mụn nhọt, sởi không mọc hết, ban chẩn nhiệt độc, như:
• Ngưu Bàng Tử Tán – cổ phương trị cổ họng sưng đau.
• Thanh phế ẩm – dùng cho phế nhiệt, ho khan, đau rát họng.
• Giải độc tiêu ban thang – cho ban chẩn phát chậm, sưng đỏ.
Y học hiện đại xác định Ngưu Bàng Tử có chứa chất béo, chất nhầy, arctiin và arctigenin, giúp kháng viêm, kháng khuẩn, làm dịu niêm mạc hầu họng, tăng tiết dịch, bảo vệ gan và hỗ trợ giảm đường huyết nhẹ.
Đừng quên…
. Không dùng cho người tỳ vị hư hàn, tiêu chảy, lạnh bụng.
. Phụ nữ mang thai không nên dùng vì có tác dụng hoạt huyết nhẹ.
. Dùng đúng liều, đúng thời điểm – vị này là thuốc thanh, không nên quá đà.
Ngưu Bàng Tử – hạt đen thuôn dài giữ lại thanh âm và làn da mát dịu
Không gai góc,
Không sắc cạnh,
Ngưu Bàng Tử chỉ là một hạt đen dài,
Nhưng đủ để mở giọng cho người khản cổ,
Giữ làn da dịu lại khi độc khí nổi lên,
Dẫn khí mát chảy xuyên cổ họng,
Cho tiếng nói mềm ra,
Cho hơi thở nhẹ vào.
