Khương Hoạt – rễ thơm phá thấp, khu phong trừ tý, làm mềm những khớp đau do lạnh kéo dài

Có những ngày đầu mùa – gió heo may rít nhẹ – cũng đủ khiến đầu đau như búa bổ, gối ê, lưng nhức…
Người già co người trong chăn, tay không muốn cử động, gối chùn chân run…

Người thầy thuốc khi ấy thường rút ra từ hộc tủ một bó củ nhỏ, thân sần sùi, thơm nhẹ, đem sao nóng mà sắc – gọi là Khương Hoạt.
Vị thuốc như một luồng gió ấm áp – xua đi cái lạnh thấm sâu trong cơ thể – làm nhẹ bước chân người mỏi mệt vì thấp phong.

Giai thoại – lão nông đau gối đầu mùa và bó thuốc có mùi thơm nồng

Một lão nông già, mỗi khi vào đầu đông lại không thể cúi người làm ruộng – đầu đau, lưng mỏi, gối cứng như khúc gỗ.
Người con dâu thương cha, sắc cho ông bát thuốc có hương cay ấm nhẹ – chỉ vài hôm sau đã thấy ông bước đi khoan thai, vai không còn co rút.

Hỏi ra, đó là Khương Hoạt – vị thuốc ấm mà không nóng, dịu mà không hàn – chuyên để trục gió, đuổi đau, giải thấp.

Nguồn gốc của vị thuốc

Khương Hoạt (羌活) là rễ đã chế biến khô của cây Khương hoạt (Notopterygium incisum, Notopterygium forbesii), thuộc họ Hoa tán (Apiaceae).
Cây mọc ở vùng núi cao Tây Bắc Trung Quốc, Tây Tạng, một số nơi ở Việt Nam – rễ có hình khúc, vỏ sần sùi, thơm nhẹ, vị cay nồng.

Tên “Khương” có nghĩa là vùng đất của người Khương – nơi rễ cây này mọc lên giữa sương gió và lạnh giá – nên được mệnh danh là “người gác cửa cho khí huyết khi mùa lạnh tràn về.”

Thành phần – cay ấm dịu – khu phong – tán hàn – trừ thấp – chỉ thống – làm thông kinh lạc – nhẹ đầu – ấm gối – êm vai

Khương Hoạt (4 – 12g) – vị cay đắng, tính ôn – quy kinh Can – Bàng quang.
Chứa:
• Tinh dầu: notopterol, isoimperatorin – có tác dụng giảm đau – chống viêm – giải cơ.
• Coumarin – kháng khuẩn – tiêu sưng – thông kinh lạc.
• Các chất chống co thắt – làm giãn cơ, tăng tuần hoàn tại chỗ.

Thích hợp với người: đau đầu do phong hàn – đau vai gáy – đau khớp gối – tê buốt tay chân – phong thấp tý – co cứng gân cơ – đau cổ gáy do nhiễm lạnh.

Công dụng – khu phong trừ thấp – chỉ thống – giải biểu – vị thuốc của những cơn đau lưng đầu mùa, nhức đầu do gió, cứng gáy do lạnh, chân tay đau nhức vì thấp trệ

Ứng dụng trong:

• Đau đầu – đau nửa đầu – nhức trán – do phong hàn.
• Đau khớp – đau gối – đau lưng – ê mỏi toàn thân do phong thấp.
• Tê dại tay chân – chuột rút – cứng khớp vào sáng sớm.
• Phong hàn biểu chứng – sợ lạnh – sốt nhẹ – không ra mồ hôi.

Một số bài thuốc nổi bật:

• Khương hoạt thắng thấp thang – phối Độc hoạt – Phòng phong – Bạch chỉ – trị đau nhức toàn thân do phong thấp.
• Tân ôn giải biểu thang – phối Kinh giới – Tế tân – Gừng – trị cảm lạnh.
• Khương hoạt + Đương quy + Ngưu tất – đau gối – yếu chi – phong thấp mãn tính.
• Dùng ngoài: Khương hoạt sao nóng, bọc vải, chườm khớp – trị đau nhức – lạnh khớp.

Cách lựa chọn dược liệu và bào chế

Khương Hoạt là rễ khô của cây Khương Hoạt mọc ở vùng núi cao, nơi sương mù giăng kín lối và đất đá chứa đựng linh khí của trời đất. Để có vị thuốc tốt, cần chọn những rễ có màu nâu sẫm, thớ rễ mịn, mùi thơm hăng đặc trưng, khi bẻ có tiếng giòn nhẹ và mạch gân đều tay. Rễ phải được thu hái vào mùa thu – khi cây đã tích đủ khí lực, mà chưa bị khô kiệt bởi rét lạnh đầu đông.

Sau khi đào về, Khương Hoạt được rửa sạch, chẻ nhỏ rồi phơi âm can – tức là phơi nơi râm mát, tránh ánh nắng gay gắt làm mất đi dược tính. Khi dùng, có thể sao vàng để tăng công dụng khu phong, hoặc tẩm rượu để dẫn thuốc vào kinh lạc – nhất là khi trị đau nhức, phong thấp tê liệt. Sự tinh tế trong từng công đoạn chính là yếu tố quyết định hiệu lực của vị thuốc tưởng như thô mộc này.

Bên cạnh những gì chúng ta đã biết thì…

… Khương Hoạt là vị thuốc vừa có thể dùng trong – vừa dùng ngoài – ấm nhưng không gây bức – thông mà không hao khí – hợp với người già – người tạng hàn – người đau nhức âm ỉ theo mùa.

• Sao nóng với rượu gừng để xoa bóp khớp – tăng tác dụng hoạt huyết – chỉ thống.
• Dùng kết hợp với Độc hoạt – Tang ký sinh – Ngưu tất – Tần giao để tăng hiệu quả trừ thấp.
• Trẻ nhỏ – phụ nữ có thai – người âm hư nội nhiệt nên thận trọng khi dùng.

Gia giảm tùy thể bệnh:

• Nếu đau đầu do phong hàn: phối Bạch chỉ – Kinh giới – Tế tân.
• Nếu đau lưng gối do phong thấp: phối Độc hoạt – Ngưu tất – Tang ký sinh.
• Nếu tê chân tay – yếu cơ do lạnh: phối Quế chi – Đương quy – Phòng phong.
• Nếu cảm lạnh – sốt nhẹ – nhức mỏi: phối Ma hoàng – Gừng tươi – Cam thảo.

Đừng quên:

• Là thuốc khu phong, nên không dùng dài ngày gây hao khí.
• Không phối cùng thuốc đại hàn hoặc thuốc có tính bổ âm mạnh.
• Chỉ nên dùng khi cơ thể có biểu hiện phong hàn – phong thấp – không dùng khi có sốt cao, mồ hôi nhiều, mất nước.

Khương Hoạt – ngọn gió ấm dịu nhẹ từ núi cao, xua tan những cơn đau của thân thể già nua, gối mỏi đầu ê, gió lạnh ngấm vào kinh lạc

Không ồn ào như lửa, không lạnh lẽo như sương – Khương Hoạt là gió nhẹ –
Thổi vào kinh lạc đang co cứng, làm ấm những đầu gối tê dại,
Xoa dịu những cơn nhức đầu, đau cổ, đau vai gáy của một ngày đông dài dằng dặc…

“Gió núi ngàn năm thổi,
Thành thuốc nhẹ vai gầy.
Ai đau – xin một chút,
Cho ấm lại bàn tay…”