Hoàng Bá – vỏ vàng đắng lạnh, tả hỏa trừ thấp, gom lại sự lắng yên nơi hạ tiêu

Nếu Hoàng Liên là lửa vàng lặng dưới đá, thì Hoàng Bá là vỏ cây già đứng gác bên dòng thấp nhiệt, lặng lẽ chắn không cho lửa lan.
Không thơm, không dịu – Hoàng Bá chỉ đắng – và lạnh. Nhưng cái đắng lạnh đó lại là thứ làm sạch hạ tiêu, làm mát đường tiết niệu, làm nhẹ ruột gan, làm yên vùng trọc khí lâu ngày.

Giai thoại – người phụ nữ khí hư hôi và lớp vỏ già bên chân đồi

Người phụ nữ quanh năm bệnh huyết trắng – hôi, rát, ngứa – đã uống bao nhiêu loại thuốc vẫn không đỡ. Một ngày, gặp ông thầy già đưa cho nắm vỏ cây – nói:
“Nó già, nó đắng – nhưng nó biết làm sạch từ gốc.”

Sắc lên, uống – rồi xông, rồi rửa – dần dần, bệnh cũ lui.
Vỏ cây ấy gọi là Hoàng Bá – rễ chẳng dùng, hoa chẳng cần – chỉ lấy lớp vỏ đắng để chữa bệnh người.

Nguồn gốc của vị thuốc

Hoàng Bá (黄柏) là vỏ thân phơi khô của cây Hoàng bá (Phellodendron amurense hoặc Phellodendron chinense), thuộc họ Cam (Rutaceae).
Cây mọc ở vùng núi lạnh – thân gỗ cao lớn – vỏ dày, màu vàng đất – vị đắng sâu – mùi thơm nhẹ sau khi sao.

Dược liệu được lấy từ cây trên 10 năm tuổi – bóc vỏ thân – thái miếng – phơi hoặc sấy khô.

Thành phần – đắng lạnh mà sâu, đi xuống hạ tiêu – làm sạch thấp trọc – diệt lửa hư – cứu mạch tinh – giữ tiết niệu thông suốt

Hoàng Bá (6 – 12g) – vị đắng, tính hàn – quy kinh Thận – Bàng quang – Đại trường.
Chứa berberin, palmatin, obakunon, limonin, alkaloid, flavonoid…
Có công năng:
• Thanh nhiệt táo thấp – trừ hỏa độc – tiêu viêm – chỉ tả – sáp tinh – trấn hoả can – an tâm.
• Hiệu quả mạnh với các chứng thấp nhiệt vùng sinh dục – tiết niệu – đại tràng.

Thích hợp với người viêm tiết niệu, tiểu buốt, lỵ mủ máu, khí hư hôi, mụn trứng cá vùng trán – lưng, đau rát miệng – lưỡi – cổ họng do nhiệt thấp.

Công dụng – thanh nhiệt – trừ thấp – tiêu viêm – trị lỵ – làm mát hạ tiêu – sáp tinh – giữ cương dương – là người gác vùng tối mà không để lửa lan

Ứng dụng trong các chứng:

• Lỵ cấp, tiêu chảy phân nhầy, phân máu, đau rát hậu môn.
• Viêm niệu đạo – tiểu buốt – tiểu gắt – tiểu đục – nước tiểu vàng hôi.
• Khí hư hôi tanh, ngứa rát vùng kín.
• Tinh trùng yếu, di mộng tinh, xuất tinh sớm.
• Mụn nhọt – mẩn ngứa – viêm da dầu.

Một số bài thuốc nổi bật:

• Tả tâm thang: Hoàng Bá – Hoàng liên – Can khương – trị viêm ruột do thấp nhiệt.
• Long đởm tả can thang: phối Chi tử – Hoàng cầm – Mộc thông – trị thấp nhiệt can đởm.
• Tri bá địa hoàng hoàn: phối tri mẫu – thục địa – sơn thù – dùng cho âm hư nội nhiệt – di mộng tinh.
• Hoàng bá thang ngâm rửa: phối khổ sâm – phèn chua – điều trị phụ khoa, viêm da.

Cách lựa chọn dược liệu và bào chế

Hoàng Bá là phần vỏ thân hoặc vỏ rễ của cây hoàng bá già – loài cây rắn rỏi, vươn mình trên vùng núi cao lạnh giá. Vị thuốc tốt phải lấy từ những cây lâu năm, vỏ dày, màu vàng sậm, mặt ngoài nhăn nheo tự nhiên, mặt trong nhẵn mịn và có vân mạch rõ. Khi bẻ ra, lát vỏ dẻo mà không giòn vụn, có mùi thơm nhẹ pha lẫn chút đắng đặc trưng.

Khi bào chế, Hoàng Bá thường được phơi khô tự nhiên, rồi thái mỏng để dùng. Tùy mục đích mà có thể sao với muối để dẫn thuốc vào thận, hoặc sao với rượu để tăng công năng thanh thấp nhiệt ở hạ tiêu. Có nơi lại tẩm nước gừng sao qua, giảm bớt tính hàn khi dùng cho người tỳ vị hư hàn. Mỗi lát vỏ vàng ấy, như mang theo cả sức bền bỉ của một đời cây chịu gió lạnh – để rồi, khi đi vào thang thuốc, hóa thành dòng suối mát làm dịu những nơi cơ thể đang âm ỉ bốc hỏa.

Bên cạnh những gì chúng ta đã biết thì…

… Hoàng Bá là vị thuốc mạnh về tính lạnh – dùng đúng thì dập nhiệt cực nhanh, nhưng nếu dùng sai có thể gây tổn thương tỳ vị – hư hàn – lạnh bụng.

• Không dùng dài ngày với người tỳ hư, tiêu chảy mãn, chân tay lạnh.
• Người có triệu chứng lưỡi trắng, đầy bụng, sợ lạnh cần phối ấm như can khương – trần bì – phục linh.
• Có thể dùng ngoài:
 • Sắc đặc ngâm rửa vùng kín.
 • Sắc đặc bôi mụn nhọt mưng mủ.
 • Xông hơi vùng sinh dục trị ngứa do nấm.

Gia giảm tùy thể bệnh:

• Nếu tiểu buốt – tiểu đục: phối xa tiền tử – mộc thông – cam thảo.
• Nếu di tinh – mộng tinh – nóng trong: phối tri mẫu – thục địa – kỷ tử.
• Nếu viêm âm đạo khí hư: phối khổ sâm – hoàng liên – xà sàng tử.
• Nếu mụn nhọt do nóng gan: phối sinh địa – huyền sâm – hoa cúc.

Đừng quên:

• Hoàng Bá đắng mạnh – hạ thấp tốt – nhưng không dành cho người đang hư lạnh.
• Nên sao muối khi dùng cho tiểu tiện – sao cháy khi dùng tiêu mủ.
• Là vỏ – nhưng là vỏ biết giữ mạch, giữ hạ tiêu không loạn – giữ tinh không tràn.

Hoàng Bá – vỏ già của cây cao, vị thuốc cắt lửa không cần rìu – làm sạch từ trong ra ngoài – như người gác cửa im lặng nơi trọc thấp, không để thân người ngập lửa

Không thơm ngát – không ngọt lành – Hoàng Bá là vị thuốc dành cho những lúc trong người nổi loạn.
Một lớp vỏ già – nhưng đủ đắng để dập lửa. Đủ lạnh để làm sạch. Đủ mạnh để giữ tinh – giữ đạo – giữ mạch thấp không lan.

“Vỏ già nhuộm đất nâu,
Ruột đắng – nhưng yên sâu.
Người nóng – tìm đến nó,
Thân mát – lặng như câu…”