Độc Hoạt – thân rễ thơm nồng, khu phong trừ thấp, làm nhẹ những bước chân mỏi nhức vì khí lạnh

Có những người già đến mùa mưa là đau ê khắp lưng, xuống gối là run rẩy, trở mình là nghe xương răng rắc như than khô nứt nẻ. Lại có người trẻ vì lạnh thấp lâu ngày mà đau dọc sống lưng, tê bì chân tay, co cứng gân cơ…

Khi ấy, có một vị thuốc rễ cắm sâu trong đất – tên nghe như một hiệp khách: Độc Hoạt – mà thật ra mềm mại như lớp rêu bám gốc cổ thụ, chuyên dùng để đuổi phong hàn – khai thông kinh lạc – giảm đau nhức – làm dịu xương cốt.

Giai thoại – chuyện người già đau lưng và nắm rễ thơm từ ông lang già

Một ông cụ ở vùng núi quanh năm nhức mỏi, mỗi khi trở trời là đau đến không ngủ. Có người chỉ đến thầy lang già, ông chỉ cười, cho một nắm rễ khô màu nâu, thơm nhẹ – bảo: “Đây là Độc Hoạt – rễ của gió và sương, nó hiểu khớp đau hơn ai hết.”

Sắc uống đều, đắp ngoài thêm, cụ thấy lưng nhẹ hơn, gối bớt mỏi. Từ đó, mỗi khi ngửi mùi thơm ấy, ông lại thấy lòng ấm lên như ánh nắng qua kẽ núi.

Nguồn gốc của vị thuốc

Độc Hoạt là rễ phơi khô của cây Độc hoạt (Angelica pubescens), thuộc họ Hoa tán (Apiaceae). Cây mọc hoang và được trồng ở các vùng núi cao, khí hậu lạnh ẩm, thường gặp ở các tỉnh phía Bắc nước ta và Trung Quốc.

Dược liệu là rễ nhỏ, dài, có mùi thơm nhẹ đặc trưng, vị cay – đắng – hơi ngọt, tính ôn. Trong cổ phương, Độc Hoạt là một trong những vị thuốc trị phong thấp đau khớp hàng đầu, thường phối cùng các vị thuốc mạnh xương gân.

Thành phần – thơm nhẹ mà sâu, trừ phong – tán hàn – thắng thấp – chỉ thống – dẫn thuốc xuống thân dưới

Độc Hoạt (6 – 12g) – vị cay, đắng, tính ôn – quy vào kinh Can – Thận – Bàng Quang. Chứa tinh dầu, coumarin, acid hữu cơ… có tác dụng trừ phong thấp – chỉ thống – thông kinh hoạt lạc – bổ can thận – mạnh gân cốt.

Rất thích hợp với các chứng đau nhức do phong hàn thấp: đau lưng, gối, chân tay tê mỏi, thần kinh tọa, thấp khớp, đau theo thời tiết, viêm quanh khớp.

Công dụng – trừ phong, thắng thấp, chỉ thống, thông kinh lạc, mạnh gân cốt, dẫn thuốc xuống hạ chi

Trong y học cổ truyền, Độc Hoạt có công năng:
khu phong – tán hàn – thắng thấp – chỉ thống – thông kinh lạc – bổ can thận.
Thường dùng trong các chứng:

• Đau lưng, mỏi gối, chân tay tê dại, đau nhức.
• Thấp khớp, phong thấp, viêm khớp mạn.
• Đau dây thần kinh tọa, thần kinh liên sườn.
• Đau theo thời tiết, tê buốt về đêm.
• Người già lão suy, xương yếu, chân không vững.

Một số bài thuốc ứng dụng:

• Độc hoạt tang ký sinh: phối tang ký sinh, ngưu tất – trị đau lưng, gối do phong thấp.
• Khương hoạt thắng thấp thang: phối khương hoạt, phòng phong – trị phong thấp di chuyển.
• Độc hoạt chỉ thống hoàn: phối quế chi, thược dược – giảm đau thần kinh.
• Hoạt huyết trục ứ thang: phối đương quy, xuyên khung – trị ứ huyết, đau nhức.

Cách lựa chọn dược liệu và bào chế

Độc Hoạt là rễ khô của cây độc hoạt mọc nơi vùng núi cao, đất đá lạnh lẽo – nơi càng khắc nghiệt, rễ cây càng gom nhiều tinh khí. Loại tốt là rễ to vừa, thon dài, đầu rễ phân nhánh như chân chim, mặt ngoài nâu sẫm, có nhiều nếp nhăn tự nhiên, ruột chắc, khi bẻ thấy sớ đều, mùi thơm hắc nhẹ và đặc trưng. Những củ nhỏ, xốp ruột, mốc trắng hay có mùi lạ đều không dùng làm thuốc.

Khi bào chế, Độc Hoạt thường được rửa sạch, thái lát rồi phơi trong bóng râm cho khô tự nhiên, giữ lại mùi thơm cay nồng đặc trưng. Có thể sao qua để tăng công năng khu phong tán hàn, hoặc tẩm rượu sao nhẹ nếu muốn dẫn thuốc sâu vào kinh lạc, nhất là khi dùng trong các chứng đau lưng, tê buốt chân tay do phong thấp. Nhìn ngoài có vẻ khô khốc thô mộc, nhưng Độc Hoạt lại là vị thuốc âm thầm giúp người ta gỡ bỏ những cơn đau tích tụ qua năm tháng – như một làn gió thổi qua chỗ ách tắc của gân xương.

Bên cạnh những gì chúng ta đã biết thì…

… Độc Hoạt còn là vị thuốc có khả năng dẫn thuốc xuống thân dưới – rất quan trọng trong điều trị đau khớp chi dưới, thần kinh tọa, đau vùng thắt lưng:
• Dùng lâu dài giúp ổn định khí huyết kinh lạc, dưỡng mạnh gân xương mà không gây kích thích.
• Kết hợp được với nhiều bài thuốc trị đau mạn, tê thấp lâu ngày, liệt nhẹ sau đột quỵ.
• Trong y học hiện đại, có tác dụng chống viêm, giảm đau, giãn mạch, tăng tuần hoàn ngoại vi.

Về cách bào chế ứng với công dụng:
• Dùng sống: trừ phong – thắng thấp – giảm đau.
• Tẩm rượu sao: tăng dẫn lực xuống dưới – trị thần kinh tọa.
• Sao gừng: giảm tính hàn, dễ tiêu – dùng cho người tỳ hư.

Gia giảm tùy thể bệnh:

• Nếu đau gối, mỏi chân do phong thấp: phối tang ký sinh, ngưu tất, tỳ giải.
• Nếu đau thần kinh tọa: phối quế chi, phòng phong, ý dĩ.
• Nếu phụ nữ sau sinh đau lưng: phối xuyên khung, đương quy, sinh khương.
• Nếu tê mỏi tay chân do huyết ứ: phối tam thất, hồng hoa, kê huyết đằng.

Đừng quên:

Độc Hoạt vị cay, tính ôn – người âm hư nội nhiệt, huyết hư không có phong thấp nên dùng thận trọng.
Không dùng khi đau khớp có sưng đỏ, sốt – thuộc thể nhiệt.
Dùng đúng liều, đúng thể – thuốc sẽ như rễ cây dẫn nước về lại chỗ khô cằn.

Độc Hoạt – rễ của rừng sâu, vị thuốc của những người đã từng bước đi đau đớn nhưng vẫn muốn vững vàng đi tiếp

Có những ngày trời trở gió, lưng như cõng đá, gối như không còn sức. Có những đêm lạnh ngắt, khớp kêu răng rắc như báo hiệu tuổi già đang gõ cửa.
Nhưng cũng có Độc Hoạt – âm thầm đi vào – như rễ cây chạm vào huyết lạc đang cạn – rồi thấm – rồi dần dần hồi phục.

“Rễ nhỏ – gầy như núi,
Thơm nhẹ mùi đất sâu.
Đưa gân mềm – xương vững,
Giúp người chẳng cúi đầu…”