Cẩu Tích – rễ cây lông đen, bổ can thận, làm chắc gân xương và êm những bước chân run rẩy

Giữa rừng sâu, nơi có những bóng cây cổ thụ trầm mặc, có loài dương xỉ mọc từng bụi to lớn, gốc đen bóng, thân tua tủa như bờm chó – người xưa gọi là Cẩu Tích – nghĩa là “dấu vết của chó”.

Nhưng khi đem vị thuốc ấy ra khỏi rừng, cạo sạch lông, chẻ phơi khô, sắc thành thang – thì nó lại trở thành vị thuốc giữ gối vững – lưng không mỏi – gân không co rút. Một vị thuốc âm thầm bồi bổ can thận, không hào nhoáng mà vững vàng như gốc cổ thụ.

Giai thoại – chuyện người đốn củi lưng đau và gói thuốc đen của ông già thảo dược

Có người đốn củi năm này qua tháng khác, đến tuổi năm mươi, lưng đau, gối mỏi, leo đồi không nổi. Ông lão hái thuốc trong bản bảo: “Cây này mọc rìa rừng, đen như mun – nhưng đắp vào lưng người yếu sẽ như dựng lại cái cột đỡ thân.”

Ông sắc Cẩu Tích, Đỗ Trọng, Tục Đoạn, Cốt Toái Bổ. Người đốn củi uống đều ba tháng, lưng bớt đau, chân đi vững. “Thứ cây người ta tưởng là cỏ hoang – hóa ra là trụ đỡ của người già,” ông nói.

Nguồn gốc của vị thuốc

Cẩu Tích là thân rễ đã phơi sấy khô của cây Dương xỉ lông (Cibotium barometz), thuộc họ Kim mao (Dicksoniaceae). Cây mọc hoang ở vùng núi cao, rừng rậm phía Bắc – có rễ đen, lông vàng, sống dai và lan rất rộng.

Tên gọi “Cẩu Tích” xuất phát từ hình dáng lông dày trên thân rễ như lông chó. Dược liệu sau khi cạo bỏ lông, chẻ nhỏ, phơi khô – có màu đen bóng, mùi thơm nhẹ, vị hơi ngọt, tính ôn.

Thành phần – đen như gỗ mun, ấm như lòng đất, giữ gối lưng bền bỉ

Cẩu Tích (8 – 16g) – vị đắng, ngọt, tính ôn – quy kinh Can – Thận. Chứa tinh bột, flavonoid, chất nhầy, saponin, tanin, có tác dụng bổ can thận – mạnh gân cốt – trừ phong thấp – lợi niệu thông lâm.

Là vị thuốc chuyên dùng cho các chứng đau lưng, mỏi gối, tê bì chi dưới, phong thấp lâu ngày, yếu sinh lý do thận hư.

Công dụng – bổ can thận, mạnh gân cốt, trừ phong thấp, lợi niệu

Trong y học cổ truyền, Cẩu Tích có công năng:
bổ can thận – cường gân cốt – trừ phong thấp – lợi thủy thông lâm.
Thường dùng trong các chứng:
• Lưng đau, gối mỏi, chân tay yếu, đi đứng không vững.
• Phong thấp tý, khớp lạnh đau, tay chân co rút.
• Tiểu tiện nhỏ giọt, tiểu đêm, tiểu rắt, tiểu nhiều lần.
• Nam giới yếu sinh lý do thận dương hư.
• Người già mỏi cơ, mất sức, tê nhức gối chân.

Một số bài thuốc ứng dụng:
• Cẩu Tích hoàn: phối tục đoạn, đỗ trọng, ngưu tất – bổ thận mạnh xương.
• Trừ thấp thang: phối thương truật, phòng phong, tang ký sinh.
• Tiểu đêm thông lâm thang: phối phục linh, xa tiền tử, ích trí nhân.
• Bổ dương hoàn ngũ thang gia cẩu tích: dùng cho yếu sinh lý, đau lưng.

Cách lựa chọn dược liệu và bào chế

Cẩu Tích là thân rễ của cây lông cu li – một loại dương xỉ thân bò sống lâu năm nơi ẩm mát, rậm rạp, dưới tán rừng sâu. Vị thuốc tốt phải là thân rễ to, chắc, mặt ngoài phủ lớp lông dày màu nâu đen hoặc nâu vàng – giống như lông thú, ruột đặc, thớ dày, cắt ngang thấy lõi màu vàng sẫm, mùi thơm nhẹ như đất rừng ẩm. Những thân rễ quá mảnh, rỗng ruột, lông mốc trắng hoặc có mùi hôi ẩm đều không nên dùng.

Khi bào chế, Cẩu Tích được rửa sạch đất cát, giữ nguyên lớp lông, thái lát hoặc chẻ nhỏ rồi phơi khô. Có thể sao vàng hoặc tẩm rượu sao nhẹ để tăng tác dụng ôn thận, mạnh gân cốt – nhất là khi dùng cho người già yếu, đau lưng mỏi gối, đi lại khó khăn. Tuy thô ráp như một mảnh rừng xưa, nhưng Cẩu Tích lại là vị thuốc âm thầm nâng đỡ xương khớp, nối lại sức mạnh cho những gân cốt mỏi mòn theo năm tháng – như một ký ức hoang dã nhưng bền bỉ của tự nhiên.

Bên cạnh những gì chúng ta đã biết thì…

… còn nhiều điều khiến vị thuốc rừng này trở thành “cột trụ cho người yếu lưng mỏi gối”:
• Cẩu Tích đặc biệt thích hợp với người lớn tuổi – người lao động nặng – người khí huyết hư, can thận suy.
• Có thể dùng lâu dài, không gây táo, không kích ứng, lại bồi bổ bền bỉ.
• Trong y học hiện đại, Cẩu Tích được nghiên cứu có tác dụng giảm viêm xương khớp, bảo vệ sụn khớp, chống loãng xương nhẹ.

Về cách bào chế ứng với công dụng:
• Sao vàng hạ thổ: tăng tác dụng bổ thận, trừ hàn.
• Sao rượu: dùng trong bài thuốc tráng dương – mạnh gân cốt.
• Tán bột phối hoàn tán: dùng lâu dài, tốt cho người yếu lưng.
• Sắc thuốc phối tục đoạn – đỗ trọng – tang ký sinh: chữa thoái hóa khớp.

Gia giảm tùy thể bệnh:

• Nếu đau lưng do thận hư: phối ba kích, đỗ trọng, nhục thung dung.
• Nếu phong thấp đau khớp: phối thương truật, độc hoạt, quế chi.
• Nếu tiểu nhiều, tiểu đêm: phối ích trí nhân, khiếm thực, phục linh.
• Nếu liệt dương, yếu tinh khí: phối dâm dương hoắc, thỏ ty tử, tỏa dương.

Đừng quên:

Cẩu Tích tính ôn – người nội nhiệt, bứt rứt, táo bón nên dùng thận trọng.
Không dùng cho phụ nữ có thai, người huyết nhiệt.
Nên phối cùng vị dẫn bổ hoặc trừ thấp để cân bằng – tránh quá bổ gây ngược.

Cẩu Tích – đen như gốc rừng, vững như cột sống – âm thầm giữ dáng cho người

Có những vị thuốc không cần hương thơm, chẳng cần đẹp dáng – chỉ cần bền – là đã đủ quý.
Cẩu Tích – như chiếc trụ ngầm dưới sàn gỗ – giữ cho lưng thẳng – chân vững – gối không run mỗi khi bước đi trên đường trơn trượt của tuổi tác.

“Cây rừng lặng mà mạnh,
Thân đen giữ lưng bền.
Phong thấp không làm gãy,
Bước vẫn vững dọc miền…”