Ba kích – rễ tím ẩn mình dưới lớp đất, bền gan – ấm thận – mạnh khí sinh dương.

Có những vị thuốc không vội vàng khoe mình trên mặt đất. Chúng lặng thầm ẩn sâu dưới lớp bùn đất miền núi, để rồi một ngày được bàn tay người tìm thuốc đào lên, rửa sạch, phơi khô… và kể lại câu chuyện bao đời gắn bó với núi rừng.

Ba kích là một vị như thế – mộc mạc mà bền bỉ. Trong cơn gió lạnh sương mù vùng Đông Bắc, những rễ tím mảnh mai ngoằn ngoèo ôm lấy đất như chắt chiu từng giọt dưỡng khí của thiên nhiên. Và rồi, chính những rễ ấy lại tiếp thêm sinh lực cho bao người – từ bậc cao niên yếu thận đến chàng trai mệt mỏi khí huyết, từ người mất ngủ hư hàn đến bậc trượng phu cần tráng dương cố tinh.

Giai thoại – rễ rồng trong chuyện người xưa

Tương truyền ngày trước ở vùng Kinh Bắc, có chàng nho sinh cưới vợ về ba năm không con. Thầy lang bảo: “Dương khí hư tổn, cần tìm rễ rồng nơi rừng sâu mới mong khởi lại.” Chàng bèn lặn lội lên vùng núi cao, được người Mán chỉ cho cây rễ tím gọi là Ba kích thiên. Sau vài tháng uống thuốc rễ ấy, tinh thần chàng phấn chấn, vợ chửa, nhà ấm tiếng trẻ thơ.

Từ đó, rễ rồng đất – Ba kích – được người xưa trân quý như báu vật của núi. Người Tày, người Dao gọi nó là mắt ngọc thâm sơn, còn người Kinh tôn làm thần dược tráng kiện.

Nguồn gốc của vị thuốc

Ba kích là rễ của cây Morinda officinalis hoặc Morinda citrifolia, mọc hoang và được trồng nhiều ở các tỉnh vùng núi phía Bắc như Quảng Ninh, Lạng Sơn, Hà Giang.

Rễ cây hình trụ dài, xoắn nhẹ, vỏ ngoài màu nâu tím, khi bóc lớp ngoài ra thì lõi gỗ rất cứng, thường phải rút bỏ lõi để dùng. Rễ có mùi thơm nhẹ, vị ngọt hơi cay, tính ấm.

Thành phần – rễ tím chắt khí sinh dương

Ba kích (6 – 12g) – vị cay ngọt, tính ấm, quy vào kinh Thận, Can. Trong rễ chứa nhiều anthranoid, iridoid glycosid, axit hữu cơ, đường… có tác dụng bổ thận tráng dương, cường gân cốt, tăng sức chịu đựng và cải thiện sinh lý nam giới.

Tuy nhỏ bé nhưng lại là sức mạnh ngầm – bền gan, mạnh cốt, ấm tạng, vững tinh khí.

Công dụng – trợ dương mà không táo, cường gân mà không khô

Trong y học cổ truyền, Ba kích được xem là vị thuốc bổ thận tráng dương – cố tinh – mạnh gân cốt – an thần giảm đau.

Thường dùng trong các trường hợp:

– Suy nhược sinh lý, di tinh, mộng tinh, dương nuy.
– Đau lưng, mỏi gối, chân tay yếu mềm do thận hư.
– Người cao tuổi mất ngủ, tiểu đêm nhiều, rối loạn tuần hoàn.
– Phụ nữ khí hư, tử cung lạnh, kinh nguyệt không đều.

Một số bài thuốc điển hình:

– Ba Kích Hoàn: bổ thận tráng dương, dùng riêng hoặc phối hợp các vị ôn thận như Nhục Thung Dung, Dâm Dương Hoắc.
– Thận Khí Hoàn gia Ba Kích: tăng cường hiệu quả ôn thận, hỗ trợ điều trị dương hư, tiểu đêm, mỏi gối.
– Lục Vị Địa Hoàng Hoàn gia Ba Kích – Nhục Thung Dung: trị di tinh, yếu lưng gối, tinh khí suy tổn do thận dương hư.

Bên cạnh những gì ta đã biết…

… vẫn có những điều ít người lưu tâm:

– Ba Kích tím thật có vỏ ngoài tím nhạt, ruột trắng ngà, mùi thơm dịu, vị ngọt nhẹ. Tránh nhầm với Ba Kích giả – thường có ruột tím bầm hoặc sẫm đen, vỏ dày cứng, mùi hắc, dược tính thấp.
– Rút lõi gỗ bên trong là bắt buộc khi dùng – vì phần lõi không có tác dụng, lại khó tiêu, gây trệ khí nếu dùng lâu.
– Ba Kích càng để lâu càng thơm, dược tính bền, nên thường được dùng dạng ngâm rượu để bảo quản và dẫn thuốc vào thận mạnh mẽ hơn.

Về cách bào chế ứng với công dụng:

– Sao rượu để tăng khả năng ôn thận, tráng dương, dẫn thuốc vào kinh thận.
– Ngâm rượu thuốc là hình thức phổ biến – giúp hoạt chất hòa tan tốt, hấp thu nhanh, phù hợp với người thể hàn, dương suy.
– Ngoài ra, có thể thái lát mỏng, phơi âm can hoặc tẩm rượu sao vàng, phối vào các thang thuốc bổ dương, cố tinh.

Gia giảm tùy thể bệnh:

– Dương hư, di tinh: phối Nhục Thung Dung, Dâm Dương Hoắc, Xà Sàng Tử.
– Đau lưng mỏi gối: phối Tục Đoạn, Đỗ Trọng, Cẩu Tích.
– Tử cung lạnh, kinh nguyệt thất thường: phối Ngải Cứu, Ích Mẫu, Thục Địa.

Thận trọng khi dùng:

– Không dùng cho người âm hư hỏa vượng, miệng khô, người nóng, lưỡi đỏ, mạch sác.
– Tránh dùng khi đang tiêu chảy, phân lỏng, vì dễ gây trệ tỳ thêm.
– Không lạm dụng liều cao, nhất là khi dùng ngâm rượu – dễ sinh “hư hỏa giả thực”, mất điều hòa khí huyết.

Đừng quên:

Ba kích là vị thuốc giúp người lấy lại sinh khí – nhưng chỉ khi khí đã suy. Hãy dùng khi cơ thể thực sự cần, và hãy để bài thuốc tròn đầy bằng sự phối hợp hài hòa với thể trạng mỗi người. Không có rễ nào mạnh bằng rễ hợp với mình.

Ba Kích – rễ tím của núi, sức âm thầm của lòng người

Trên vách núi cheo leo, những rễ ba kích vẫn lặng thầm vươn dài, hút lấy khí núi trời để làm nên vị thuốc giúp người hồi sinh khí lực. Không ồn ào như nhân sâm, không lừng danh như nhung hươu, nhưng lại là chỗ dựa bền bỉ cho bao người yếu thận, suy khí.

“Rễ tím chốn rừng xa,
Nối lòng người với đất.
Không hoa, chẳng tiếng ca –
Mà cứu bao người thật.”